Od lipca 2022 roku partie polityczne muszą prowadzić rejestry wpłat i umów. To obowiązek nałożony przez znowelizowaną w październiku 2021 roku ustawę o partiach politycznych. Na straży realizacji tych przepisów ma stać Państwowa Komisja Wyborcza. 

Od początku śledziliśmy proces legislacyjny dotyczący rejestru wpłat i umów i przyglądaliśmy się, jak partie wywiązują się z tego obowiązku ich publikacji:

• Nadzieja na centralny rejestr umów?
• Orka na partyjnym ugorze

Rejestr wpłat

Zgodnie z ustawą rejestr wpłat ma być zbiorczym zestawieniem informacji o środkach finansowych otrzymywanych przez partię, publikowanym w jej  Biuletynie Informacji Publicznej. W rejestrze powinny być widoczne wszystkie wpłaty powyżej 10 tysięcy złotych, z wyłączeniem składek członkowskich. Pojedyncze wpłaty od jednej osoby w danym roku należy do siebie dodawać i jeśli ich suma przekroczy próg 10 tys., trzeba umieścić w rejestrze informację o nich. 

W rejestrze powinny się znaleźć kolejno: imię, nazwisko, imię ojca oraz miejsce zamieszkania osoby dokonującej wpłaty, data wpłaty oraz jej wysokość. Informacje te muszą być zamieszczone w rejestrze nie później niż 14 dni od dnia otrzymania wpłaty. Wzór rejestru wpłat jest dostępny w Rozporządzeniu Ministra Finansów z 26 maja 2022 roku. 

Rejestr umów

Kolejną ważną nowością jest wprowadzenie obowiązku prowadzenia rejestru umów, również od lipca 2022 roku. Tak jak rejestr wpłat, rejestr umów musi być prowadzony w formie elektronicznej i udostępniany w Biuletynie Informacji Publicznej danej partii. Rejestr ten zawiera informacje o umowach,  zawartych przez partię polityczną, które podlegają udostępnieniu na podstawie ustawy o dostępie do informacji publicznej.

W rejestrze umów muszą znaleźć się takie informacje, jak numer umowy, data i miejsce jej zawarcia, okres obowiązywania, oznaczenie stron umowy, określenie przedmiotu i wartość przedmiotu umowy oraz tryb jej zawarcia. Informacje o zmianach, uzupełnieniach, rozwiązaniu, odstąpieniu, wypowiedzeniu lub wygaśnięciu umowy również należy umieszczać w rejestrze. Informacje powinny być dodawane lub aktualizowane nie później niż 14 dni od daty zawarcia umowy lub zaistnienia innej ze wspomnianych okoliczności. Wzór rejestru umów znajdziemy w Rozporządzeniu Ministra Finansów z 26 maja 2022 roku. 

Sankcje

Na mocy nowych przepisów partia polityczna, która nie spełnia swoich obowiązków związanych z prowadzeniem, aktualizowaniem i udostępnianiem rejestru wpłat lub umów, może ponieść określone konsekwencje.

Państwowa Komisja Wyborcza ma za zadanie sprawdzać, czy partie polityczne spełniają swoje obowiązki związane z prowadzeniem, aktualizacją i udostępnianiem rejestru wpłat i umów. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości PKW ma prawo wezwać partię do spełnienia ciążącego na niej obowiązku, wyznaczając dodatkowy 7-dniowy termin (art. 27b Ustawy o partiach politycznych).

Jeżeli partia nie zareaguje na to wezwanie, może być na nią nałożona kara pieniężna. Stanowi ona 50% wysokości wpłat lub wartości przedmiotu umów, które nie zostały uwzględnione w rejestrach, ale nie mniej niż 1000 zł i nie więcej niż 30 000 zł (art. 27c ust. 1 Ustawy o partiach politycznych). Co istotne, kara ta może być nakładana wielokrotnie.

Niestety Państwowej Komisji Wyborczej brakuje narzędzi do tego, by skutecznie egzekwować przepisy i nakładać kary pieniężne, co może sprawić, że nowe regulacje nie będą przestrzegane.

Sprawdzamy

Od wielu lat przyglądamy się finansom partii politycznych i wielokrotnie mieliśmy problem z pozyskaniem podstawowych informacji na ten temat w drodze dostępu do informacji publicznej. Dlatego konieczność prowadzenia rejestrów umów i wpłat przez partie polityczne to według nas rewolucyjna zmiana. Jednak świętując wprowadzenie tych przepisów, trudno nie zastanawiać się, jak ich realizacja będzie wyglądała w praktyce.  Dlatego niemal rok po wejściu w życie nowelizacji ustawy postanowiliśmy sprawdzić, jak partie wywiązują się ze swojego obowiązku. 

Przyjrzeliśmy się rejestrom wpłat i umów dwudziestu czterech partii politycznych, które mają obecnie swoich przedstawicieli w Sejmie, Senacie i Parlamencie Europejskim. 

1. Prawo i Sprawiedliwość – rejestr wpłat, rejestr umów
2. Solidarna Polska (Suwerenna Polska) – rejestr umów i wpłat
3. Porozumienie Jarosława Gowina – rejestr umów i wpłat
4. Platforma Obywatelska Rzeczypospolitej Polskiej – rejestr umówi i wpłat
5. Partia Zieloni – rejestr wpłat, rejestr umów
6. Nowoczesna – rejestr umów i wpłat
7. Inicjatywa Polska – rejestr wpłat, rejestr umów
8. Polskie Stronnictwo Ludowe – rejestr wpłat, rejestr umów
9. Nowa Lewica – rejestr wpłat, rejestr umów
10. Lewica Razem –rejestr wpłat, rejestr umów
11. Polska Partia Socjalistyczna –rejestr wpłat, rejestr umów
12. Nowa Nadzieja – rejestr wpłat, rejestr umów
13. Ruch Narodowy – rejestr wpłat, rejestr umów
14. Konfederacja Korony Polskiej – rejestr wpłat, rejestr umów
15. Polska 2050 Szymona Hołowni – rejestr wpłat, rejestr umów
16. REGIONALNA. Mniejszość z Większością – nie znaleziono rejestrów
17. KUKIZ15 (dawniej K’15) – rejestr wpłat, rejestr umów
18. Unia Europejskich Demokratów – rejestr wpłat, rejestr umów
19. Partia Republikańska – rejestr wpłat, rejestr umów
20. Centrum dla Polski – rejestr wpłat, rejestr umów
21. Wolnościowcy – rejestr wpłat, rejestr umów
22. Dobry Ruch Pawła Szramki – rejestr wpłat, rejestr umów
23. Konfederacja Wolność i Niepodległość – rejestr wpłat, rejestr umów
24. Ruch Społeczny* – nie znaleziono rejestrów

Analizując rejestry, nie ocenialiśmy danych w nich udostępnionych, ale sposób realizacji obowiązku ich publikacji. Braliśmy pod uwagę takie kryteria, jak sposób udostępniania (w tym łatwość znalezienia) rejestru, zakres i precyzja zawartych w nim informacji, funkcjonalność rejestru oraz jego aktualność. W tekście omawiamy stan na 23 maja 2023 roku. Najobszerniejszym rejestrem umów może się poszczycić na ten moment Nowa Nadzieja (553 pozycji) oraz PSL (364 pozycji).

Nie udało nam się znaleźć rejestrów trzech partii – formacji K’15 – jej następczyni KUKIZ15 ma rejestr, na razie pusty, Ruchu Społecznego* a także REGIONALNEJ. Mniejszość z Większością. Przypomnijmy, że to właśnie Paweł Kukiz był orędownikiem wprowadzenia przepisów, które pozwalałyby na większą rozliczalność partii politycznych. Odnalezienie rejestrów Centrum dla Polski, Unii Europejskich Demokratów i Wolnościowców wymagało trochę trudu, ponieważ ich strony nie pozycjonują się dobrze w najpopularniejszej wyszukiwarce.

Wszystkie rejestry znajdują się na stronach oznaczonych jako Biuletyn Informacji Publicznej (BIP) danej partii. Wyjątkiem jest rejestr partii Dobry Ruch opublikowany na stronie ugrupowania, nie w BIP-ie. W kilku przypadkach rejestry umieszczono zarówno na stronie partii, jak i w BIP-ie.

Przepisy nie narzucają określonego sposobu publikacji rejestrów – wskazują jedynie miejsce i formę. W praktyce są one publikowane na dwa sposoby: bezpośrednio na stronie w postaci tabeli lub w postaci plików do pobrania (zwykle PDF, incydentalnie XLSX – innych formatów nie odnotowaliśmy). Żadna z partii nie zdecydowała się na rozwiązanie w postaci publikowania danych zarówno w tabeli, jak i w plikach do ściągnięcia, nie wspominając o sytuacji, w której możliwe byłoby zapisanie wyników wyszukiwania na stronie do pliku. Podobnie żadna z partii nie zdecydowała się na wystawienie rejestrów przez interfejs programistyczny (API), co ułatwiłoby pozyskiwanie danych z rejestrów i ich dalsze przetwarzanie.  

Ponad połowa rejestrów umów prowadzona jest niezgodnie z rozporządzeniem, jeśli chodzi o zakres danych w rejestrze, ich format i kolejność. Najczęściej obserwowanym problemem jest nieprawidłowy format daty. Nie jest też niczym niezwykłym, że w tym samym rejestrze, w tej samej kolumnie, data formatowana jest w różny sposób.

Różne formaty dat w tej samej kolumnie (Nowa Nadzieja):

W rejestrach wpłat pojawiają się podobne problemy z nieprawidłowym formatem daty, jednak w nieco mniejszej skali, ponieważ w kilku przypadkach zamiast rejestru wpłat znajduje się jedynie adnotacja o braku wpłat kwalifikujących się do umieszczenia w rejestrze, tj. przekraczających łącznie 10 000 złotych w bieżącym roku od jednej osoby.

W rejestrach umów powszechne jest łączenie ze sobą kolumn zakresu obowiązywania umowy od-do w jedną. Coś, co wydaje się z pozoru zabiegiem zwiększającym czytelność, w praktyce utrudnia maszynowe przetwarzanie, a w związku z tym analizę. 

Łączenie okresu obowiązywania w jedną kolumnę (PiS):

Analizę utrudnia również rozwiązanie zaproponowane we wzorze rejestru, w którym umieszczono strony umowy w jednym polu i przedstawicieli stron umowy również w jednym. Prawdopodobnie wskutek niedorzeczności tego pomysłu niektóre partie w kolumnie oznaczenia stron umowy wpisują tylko jedną stronę, a w kolumnie oznaczenie przedstawicieli stron umowy drugą, gubiąc przy tym część informacji (np. o przedstawicielach jednej ze stron). Tak źle i tak niedobrze.

Wzór rejestru:

Wpisywanie tylko jednej ze stron umowy i przedstawiciela tylko jednej ze stron (Konfederacja Korony Polskiej):

Nikt nie zdecydował się wykroczyć poza rozporządzenie i w rejestrze umów podawać strony umowy w sposób umożliwiający jednoznaczną identyfikację, na przykład przy pomocy numeru REGON albo KRS, więc bardzo trudno zestawiać ze sobą dane, łączyć przepływy i tak dalej.

Kolumna “Dodatkowe informacje”, która powinna zawierać informacje dotyczące zmian w umowie, w wielu rejestrach jest całkiem pusta. W innych bywa wykorzystywana w sposób wprawdzie cenny, ale niezgodny z przepisami, bowiem zawierane w niej informacje nie tyle dotyczą zmian w umowie, co poszerzają kontekst. Skrajnym przypadkiem jest rejestr Solidarnej/Suwerennej Polski, w którym tej kolumny nie ma wcale.

Zaledwie na około połowie stron z rejestrami znajduje się data ostatniej aktualizacji, jednak nie ma pewności, czy ta informacja dotyczy aktualizacji strony czy danych w rejestrze.

Przykład (Ruch Narodowy):

Żadna partia, publikując rejestr w postaci pliku do pobrania, nie umieściła na nim daty ostatniej aktualizacji.

Typowy plik z rejestrem umów, ze stanem nie wiadomo, na jaki moment (Partia Republikańska):

Nie udało nam się odnaleźć ani jednego rejestru, w którym udostępniono by pełną historię zmian, uwzględniającą datę i zakresem każdej dokonanej w nim zmiany albo odsyłającą do archiwalnych wersji strony bądź pliku z rejestrem.

Typowa historia zmian, z której nic nie wynika (PiS):

Z dostępnych opisów rejestrów prawie nigdy nie dowiemy się, jakiego właściwie okresu dotyczą – pozostaje zgadywać po datach wpisów.

Typowy opis rejestru (Zieloni):

Opisywanie plików z rejestrami w sposób wskazujący na ich zwartość i partię, której dotyczą, wcale nie jest standardem. Na plikach do pobrania czasami brakuje nawet nagłówka, jakiej partii dotyczą a często jakiego okresu dotyczą . 

Przykład (Konfederacja Wolność i Niepodległość):

Wszystkie rejestry są przeszukiwalne w najprostszy dla zwykłego użytkownika sposób, tj. z użyciem standardowych narzędzi i skrótów klawiszowych. Nie spodziewaliśmy się zaawansowanych opcji wyszukiwania w rejestrach zamieszczonych w postaci tabel na stronie (i nie zostaliśmy zaskoczeni), ale gotowi byliśmy przyznawać punkty za umożliwienie zaawansowanego filtrowania w przypadku udostępnienia rejestru w formacie, który pozwala na otwarcie go w arkuszu kalkulacyjnym. Okazało się niestety, że na taki krok zdecydowała się tylko jedna partia – Solidarna/Suwerenna Polska i w jej przypadku to akurat niewiele wnosi, bo oba jej rejestry zawierają łącznie… siedem wpisów.

Wiele rejestrów umów zawiera wpisy albo wyłącznie z 2022 roku albo wyłącznie z 2023. Takich, które wydają się pod tym względem kompletne, jest nieco ponad połowa. Jeszcze gorzej jest pod tym względem w przypadku rejestrów wpłat, ale tutaj można zakładać, że to zwyczajnie wynik braku wpłat kwalifikujących się do umieszczenia, szczególnie w przypadku mniej medialnych partii. Trudno jednak mieć pewność co do tego z uwagi na chroniczny niedobór informacji o dacie ostatniej aktualizacji rejestru oraz częsty brak informacji o tym, jaki właściwie okres objęto danym rejestrem, o czym pisaliśmy wyżej.

W kontekście powyższych obserwacji trzeba napisać wprost, że polskie partie polityczne nie traktują poważnie ustawowego obowiązku prowadzenia rejestru wpłat i rejestru umów. Rejestry, pomimo wzorów określonych rozporządzeniem, przyjmują bardzo różnorodną postać, co utrudnia zestawianie danych do przekrojowych analiz i łączenie z wiedzą pozyskiwaną z innych źródeł. Brak wielu istotnych informacji powoduje, że nawet sama kontrola rzetelności prowadzenia rejestru staje się bardzo utrudniona. To, co łączy rejestry, to nie jednolity standard, w jakim są prowadzone, bo tego wyraźnie brakuje, lecz frywolne podejście a przede wszystkim – najprawdopodobniej – niekompletność. Wszak trudno uwierzyć w to, że od czasu wprowadzenia obowiązku prowadzenia rejestru, czyli od przeszło trzech kwartałów, taka – przykładowo – Solidarna/Suwerenna Polska zawarła jedynie 3 (trzy!) umowy.

Zachęcamy do zaglądania i analizowania rejestrów umów i wydatków partii politycznych, to naprawdę ciekawa lektura.

* Miała być to wspólna inicjatywa Agrounii i Porozumienia. Zarejestrowanie partii i wspólny start pod tym szyldem w wyborach parlamentarnych Maglalena Sroka i Michał Kołodziejczak ogłosili 24 marca 2023 https://wydarzenia.interia.pl/kraj/news-ruch-spoleczny-nowa-partia-sroki-i-kolodziejczaka-zarejestro,nId,6675065. Jednak już po trzech miesiącach i po zakończeniu naszego monitoringu, jej przedstawiciele ogłosili rozłam: https://wiadomosci.radiozet.pl/polska/polityka/dzwonilam-nie-odbieral-kto-klamie-o-rozlamie-agrounii-z-porozumieniem