Pod koniec września przypadła 15 rocznica Międzynarodowego Dnia Prawa do Informacji. W Warszawie z tej okazji odbył się, już po raz trzeci, Toast za jawność. Z kolei w Brukseli przedstawiciele organizacji z różnych krajów Unii Europejskiej spotkali się by porozmawiać o wyzwaniach stojących przed ruchem rzeczników prawa do informacji. Miałem przyjemność w tym spotkaniu uczestniczyć. Było ciekawie, ucząco i inspirująco.

Obchody 28 września rozpoczęły się od sesji plenarnej konferencji, w której uczestniczyło około 100 osób – gości z europejskich organizacji, europarlamentarzystów i europarlamentarzystek oraz przedstawicieli innych instytucji unijnych. Rolę gospodarza pełnił Benedek Jávor, europarlamentarzysta z Węgier z ramienia Zielonych. Debata dotyczyła wyzwań stojących przez jawnością w Unii Europejskiej i w państwach członkowskich oraz historii sukcesu. Wzięli w niej udział Alberto Alemanno (Good Lobby), Claude Archer (Anticor/Transparencia.be), Delphine Reuter (The MEPS Project) i Helen Darbishire (Access Info Europe). Po przerwie debatę o tym, co jest potrzebne do zwiększenia jawności w instytucjach UE i państwach członkowskich prowadziła Monica Macovei (MEP ECR Gropu), a w charakterze dyskutantów wzięli udział Honor Mahony (Communication Unit, European Ombudsman’s Office), Martin Kröger (Head of Transparency Unir, European Commision) i Daniel Freund (Transparency International EU).

Później przyszła pora na spotkanie bardziej robocze. Podzieliliśmy się na trzy grupy, w których omawiano następujące zagadnienia:

• jak dziennikarze mogą współpracować i z jakich narzędzi korzystać – zwłaszcza w kontekście zbliżających się wyborów do Parlamentu Europejskiego (tę część prowadziła AnticorBelgium);
• jak swoboda wypowiedzi wpływa na dostęp do informacji w krajach członkowskich (dyskusja moderowana przez Hotnews Romania),
• otwieranie procesu podejmowania decyzji (część prowadzona przez Access Info Europe).

Po warsztatach uczestniczki i uczestnicy spotkali się ponownie razem, żeby porozmawiać o kluczowych wyzwaniach dla jawności w Unii Europejskiej. Następnie przyjęli stanowisko, w którym wskazali kluczowe problemy z jawnością w instytucjach unijnych i krajach członkowskich.

1. Proces podejmowania decyzji powinien być otwarty oraz umożliwiający rozliczanie

Powinna być większa jawność procesu podejmowania decyzji, żeby każdy mógł dowiedzieć się kto jest odpowiedzialny za decyzje podjęte w Unii Europejskiej, jak działają i współpracują pomiędzy sobą instytucje unijne i państwa członkowskie oraz jak obywatele/ki mogą aktywnie uczestniczyć w rozwoju polityk publicznych i ustawodawstwa.

W tym celu proces ten powinien być dokumentowany i władze powinny aktywnie publikować informacje, w tym protokoły posiedzeń, materiały informacyjne, opinie prawne i wyniki badań naukowych, a także dane leżące u podstaw podejmowania decyzji.

W odniesieniu do decyzji, które będą miały wpływ na ludzi i ich prawa, czy też na środowisko naturalne, powinny być prowadzone regularne i dostępne dla każdego konsultacje społeczne, zawierające informację zwrotną. Należy podać do publicznej wiadomości źródła informacji dla dziennikarzy oraz publiczne zapytania, a w kontekście kluczowych procesów decyzyjnych, regularnie powinny być organizowane konferencje prasowe.

2. Powinna istnieć kontrola w zakresie wydawania funduszy publicznych i wykorzystania zasobów publicznych

Istnieje pilna potrzeba zwiększenia jawności i rozliczalności wydawania publicznych pieniędzy, zwłaszcza w odniesieniu do dotacji, zamówień i kosztów podróży, a także kosztów utrzymania urzędów oraz dodatków dla osób pełniących funkcje publiczne.

O wszystkich wydatkach publicznych, w tym projektach finansowanych ze środków publicznych, powinno się decydować w przejrzysty sposób. Tak, by wyeliminować wpływ prywatnych interesów decydentów.

Urzędnicy powinni być szkoleni w zakresie przejrzystego i rozliczalnego wydawania pieniędzy, musi też istnieć nadzór i regularne, rzetelne audyty. Szczegółowe i dostępne raportowanie powinno stać się normą w sprawie każdego projektu. W tym istotne jest raportowanie Unii Europejskiej dotyczące wydawania pieniędzy na rzecz państw członkowskich. Zmiany w budżetach projektów i ich uzasadnienia powinny być dostępne dla opinii publicznej.

3. Przejrzystość w celu uniknięcia konfliktów interesów, korupcji i innych zagrożeń

Jawne powinny być także inne informacje niezbędne do sprawowania kontroli obywatelskiej nad bezstronnym wydawaniem publicznych pieniędzy.

Powinna zatem być dostępna informacja o osobach wydających publiczne pieniądze – jak się nazywają, jakie mają wynagrodzenia, dodatki do wynagrodzeń i doświadczenie zawodowe.

Deklaracje w zakresie konfliktu interesów powinny być wypełnione przez wszystkich, którym powierza się władzę publiczną, świadczenie usług publicznych i/lub wydatkowanie środków publicznych. Powinny być sprawdzane, publikowane w łatwych, dostępnych i maszynowoprzetwarzalnych formatach.

Należy ustanowić skuteczne mechanizmy walki z korupcją, nepotyzmem i potencjalnym konfliktem interesów. A to, jak są realizowane w praktyce, powinno być ujawniane.

Chodzi o wprowadzanie mechanizmów zabezpieczających przez zjawiskiem „revolving door”.  To sytuacja, gdy osoba decydująca w jakiejś sprawie jako przedstawiciel administracji publicznej, przechodzi następnie pracować w biznesie, w sprawie którego poprzednio miała moc decyzyjną.

Trzeba też prawnie chronić sygnalistów, czyli osoby które ujawniają nieprawidłowości w miejscu pracy w interesie publicznym.

Należy uregulować lobbing tak, by zapewnić przejrzystość działań lobbystów, kiedy próbują wpłynąć na proces decyzyjny.

4. Jawność jest fundamentalnym prawem które należy odpowiednio wdrożyć

Prawodawstwo dotyczące przejrzystości (prawa do informacji) powinno spełniać międzynarodowe standardy. Tym samym, administracja publiczna powinna być odpowiednio szkolona, aby działania urzędników motywowane były szacunkiem dla wnioskujących o informację.

Ponieważ prawo to stanowi gwarancję korzystania z innych praw człowieka, takich jak swoboda wypowiedzi czy wolność mediów, ograniczenia powinny być rzadko i wąsko stosowane. Najpierw należy rozważyć interes publiczny przemawiający za ujawnieniem informacji, a dopiero potem ewentualnie zastosować ograniczenie.

Ujawnienie informacji powinno następować w terminie, żeby zapewnić uczestnictwo w podejmowaniu decyzji, wszystkie wnioski i odpowiedzi powinny być publikowane. Procedura odwoławcza od odmowy udostępnienia informacji – między innymi przed organem ds. informacji (nie istnieje w Polsce) – powinna być dostępna, niezależna, wolna od opłat, szybka i wiążąca.

Stanowisko dostępne jest pod adresem: Decision-Making Transparency in Europe identified as top priority on International Right to Know Day.

Kluczowe wyzwanie – jawność podejmowania decyzji przez władzę

Jak widać, zdiagnozowane przez społeczność międzynarodową problemy z jawnością odpowiadają wyzwaniom, z którymi mierzymy się w Polsce. Dotyczy to zwłaszcza informacji związanych z procesem podejmowania decyzji, tj. kalendarzami spotkań piastunów organów władzy publicznej, zamawianymi przez urzędy opiniami (ekspertyzami), księgami wejść/wyjść, korespondencją między urzędami.

Zwraca się także uwagę na znaczenie dostępności informacji o personaliach osób, występujących w sferze publicznej. U nas dotyczy to jawności imion i nazwisk ekspertów opłacanych ze środków publicznych, którzy mają przecież wpływ na podejmowanie decyzji.

W stanowisku zwraca się także uwagę na ujawnianie informacji w czasie, w którym umożliwia to uczestnictwo społeczeństwa w podejmowaniu decyzji. Zob. NSA: przewlekle to znaczy ponad rok.

Poza tym publikowanie wniosków i odpowiedzi w dalszym ciągu nie jest u nas standardem, choć można wskazać na przykłady dobrych praktyk.