Celem pracy lokalnego watchdoga jest „patrzenie władzy na ręce”. Sprowadza się to przede wszystkim do badania lokalnych spraw pod kątem ustalenia ich stanu faktycznego. Nie jest to wcale takie proste, ponieważ każdy posiada jakiś swój światopogląd i własną perspektywę oceny danego tematu. Wyjście poza własny osąd jest jednak konieczne, by móc skutecznie wykonywać pracę watchdoga.

Niekiedy jeden błąd w badaniu i ocenie danej sprawy pozwala na jej zdyskredytowanie. Dlatego, aby móc wychodzić poza własną perspektywę, należy gromadzić informacje z różnych źródeł. Sama informacja publiczna nie wystarczy, zwłaszcza gdy biuletyn informacji publicznej jest bardzo ubogo uzupełniony. Z tego powodu warto korzystać z metod białego wywiadu.

Biały wywiad polega na gromadzeniu informacji z ogólnodostępnych źródeł. Przeważnie dotyczy źródeł internetowych, jednak ogólnodostępne informacje można znaleźć także w bibliotekach, lokalnych gazetach, biuletynach, artykułach i książkach naukowych czy po prostu w lokalnych mediach. Jako że każda gmina posiada określoną specyfikę, watchdog będzie korzystał z takich źródeł, które w jego pracy okażą się przydatne. Dlatego niniejszy tekst nie jest poradnikiem, jest raczej przedstawieniem warsztatu opartego na tej metodzie, stosowanego przez jednego z wielu lokalnych watchdogów w Polsce. Biały wywiad to oczywiście tylko jedna z wielu metod działania.

Z kim współpracować?

Sprawę do zbadania można znaleźć niemal wszędzie. Lokalne media (o ile takie w gminie funkcjonują), na pewno informują o tym, co robi wójt, burmistrz lub prezydent i podległe im instytucje. Podobnie biuletyny informacyjne wydawane przez samorządy czy biuletyny informacji publicznej. Warto jednak wychodzić poza oficjalne źródła informacji i rozmawiać z osobami z innych środowisk: dziennikarzami, radnymi, urzędnikami i mieszkańcami.

Lokalne media nierzadko funkcjonują dzięki finansowaniu ze środków gminy. Dlatego nie zawsze mogą sobie pozwolić na opisanie spraw, które mogłyby zaszkodzić ich istnieniu, a to z kolei przekłada się na jakość informacji. Warto jednak, by watchdog miał dobre relacje z lokalnymi dziennikarzami oraz mediami i z nimi współpracował. Przykładem takiej współpracy może być przekazanie jakiegoś tematu dziennikarzowi, który przeprowadzając rozmowę z włodarzem lub urzędnikiem, zdobędzie kolejne informacje w danej sprawie. Może to pozwolić na znalezienie odpowiedzi na postawione pytania, jak i dodać kolejne, nowe, istotne wątki dla sprawy. Nie mówiąc już po prostu o wymianie informacji między watchdogiem a dziennikarzami.

Innymi grupami, które mogą stanowić pomoc w pracy watchdoga, są radni. Mimo że praca radnych jest najczęściej jednym z głównych celów lokalnego monitoringu, informacje od nich mogą znacząco wpłynąć na kształt badanej sprawy. Nierzadko posiadają oni dane, których nie da się znaleźć w biuletynach informacji publicznej lub w mediach. Dlatego warto mieć kontakt z kilkoma radnymi, najlepiej z różnych klubów. Szczególnie, iż radni na mocy art. 23 ustawy o samorządzie gminnym mają obowiązek przyjmowania zgłaszanych przez mieszkańców problemów i przedstawiania ich organom gminy do rozpatrzenia.

Ważny jest również kontakt z urzędnikami. Po pierwsze często znają szczegóły spraw, które interesują watchdoga, po drugie, jeśli w urzędzie dzieje się coś niepokojącego, oni jako pierwsi będą o tym wiedzieli. Dlatego nim jeszcze zostanie wysłany wniosek o udostępnienie informacji publicznej, warto najpierw z nimi porozmawiać.

Kolejna grupa osób, która może pomóc w pracy lokalnego watchdoga, to sami mieszkańcy. Wielu z nich śledzi, co się dzieje w mieście. Nierzadko mają kontakt z pracownikami instytucji, lokalnymi politykami czy też specjalistami w danej dziedzinie. Najczęściej sami zgłaszają jakiś problem, licząc na pomoc w jego rozwiązaniu bądź przekazują informacje. Warto także starać się ich włączać w niektóre działania, aby sami również poczuli sprawczość i wpływ na otaczającą ich rzeczywistość.

Oczywiście, nie każda otrzymana w ten sposób informacja musi być prawdziwa. Niekiedy może to być zwykła, przekazywana pocztą pantoflową plotka. Dlatego watchdog musi umieć je weryfikować, a tym samym wskazać sobie kierunki, w których powinien podążać przy badaniu danej sprawy. Tutaj też po raz pierwszy wkracza z pomocą biały wywiad.

Oficjalne źródła informacji

Podejmując dany temat, należy po pierwsze zgromadzić jak najwięcej informacji z ogólnodostępnych źródeł. Najistotniejsze będą te oficjalne: biuletyny informacji publicznej, dokumenty urzędowe, odpowiedzi na wnioski o udostępnienie informacji publicznej, interpelacje radnych, rejestry umów, rejestry wniosków i zapytań, kontrole NIK, dane statystyczne z GUS i innych stron prowadzących statystykę, informacje z KRS, oficjalne strony gmin i instytucji itd.

Watchdog powinien być jednak ostrożny przy formułowaniu pytań do wniosku, który planuje wysłać. Źle zadane pytanie może spowodować, iż dana informacja będzie w jakiś sposób niekompletna bądź błędna. Dlatego zawsze przed wysłaniem wniosku wypada zbadać interesujące wątki na tyle, na ile jest to możliwe, a następnie dopytać o szczegóły lub o informacje budzące wątpliwości. Niewykluczone, że sama odpowiedź na wysłany wniosek nie spełni oczekiwań. Może tak być zarówno z powodu źle zadanego pytania, jak i niechęci włodarzy do odpowiedzi. Wówczas również należy dokonać kolejnej weryfikacji i przesłać następne pytania.

Weryfikacja informacji to aspekt najbardziej wydłużający czas pracy nad danym tematem. Istotne jednak, aby tekst, będący końcowym efektem jego badania, był rzetelny i opisywał stan faktyczny. Zamieszczanie w nim wątpliwości i ewentualnych nierozwiązanych zagadnień może spowodować szum informacyjny, co uczyni tekst nieczytelnym.

Media społecznościowe

Zarówno lokalni politycy, jak i instytucje prowadzą profile i fanpage’e we wszelkiego typu mediach społecznościowych. Niekiedy to one stanowią główne źródło informacji nt. ich działalności w gminie lub mieście.

Trudno wskazać jeden lub kilka serwisów jako najważniejsze. Warszawscy politycy na pewno chętniej korzystają np. z Twittera lub TikToka niż politycy gmin lub mniejszych miast, gdyż mają tam więcej odbiorców dla swoich treści. Praktyka wskazuje, że wielu lokalnych polityków często komunikuje się przez Facebooka. Większość radnych, dziennikarzy, wójtów, prezydentów, burmistrzów oraz innych aktywistów posiada tam profil lub fanpage.

Warto też zwracać uwagę na takie serwisy jak GoldenLine i LinkedIn. Wielu polityków, przedsiębiorców i innych osób tworzy tam swoje profile, a tym samym opisuje swoją ścieżkę kariery, co bywa przydatne przy badaniu ewentualnych powiązań.

Weryfikacja ludzi i powiązań

Choć media społecznościowe mogą posłużyć do weryfikacji ludzi i informacji na ich temat, można odszukać wiele innych serwisów, które pozwalają na to w znacznie szerszym zakresie.

Szczególnie pomocnymi serwisami są Rejestr.io oraz Infoveriti. Pierwszy z nich to wyszukiwarka informacji o spółkach i organizacjach pozarządowych oparta na danych z KRS, drugi to dostawca informacji gospodarczej. Dzięki nim watchdog może odnaleźć m.in. powiązania między określonymi firmami a ważnymi osobami w mieście lub gminie. Narzędzia te są przydatne przy weryfikacji przedsiębiorstw, które przykładowo nabywają działki, otrzymują zlecenia do wykonania czy choćby zasiadają w składach rad nadzorczych miejskich spółek, mając tym samym wpływ na ich politykę.

Strona Prezydenta Miasta Konina w serwisie Rejestr.io

Strona Prezydenta Miasta Konina w serwisie Info Veriti

Należy jednak zwrócić uwagę na to, że samo znalezienie powiązania nie przesądza o tym, iż ma ono znaczenie dla danej sprawy. Taka informacja najczęściej pozwala jedynie wytoczyć określony kierunek badania. Otwiera raczej furtkę do zadania pytania we wniosku, a tym samym otrzymania oficjalnej odpowiedzi od władz.

Weryfikacja nieruchomości

Działki leżące w granicach gminy lub miasta posiadają swoje numery, co pozwala na ich odszukanie przez serwis Geoportal. Po odszukaniu numeru działki można spróbować znaleźć lub nabyć numer księgi wieczystej, w której znajduje się wiele przydatnych informacji przy badaniu danej sprawy. W tym celu warto poszukiwać informacji na stronach ksiegiwieczyste.pl, znajdzksiege.pl czy na stronie Skaner Nieruchomości. Nabyte numery ksiąg wieczystych (od 30 do 40 zł) można przejrzeć zarówno na stronach, jak i w wyszukiwarce ksiąg wieczystych prowadzonej przez Ministerstwo Sprawiedliwości.

Przydatne niekiedy okazuje się również śledzenie raportów ESPI. W prowadzonym przez PAP serwisie niektóre podmioty, przy publikacji określonych decyzji lub dokumentów, podają numery ksiąg wieczystych wraz z numerami działek, także lokalnych.

Weryfikacja przedsiębiorstw

W przypadku przedsiębiorstw najważniejszymi źródłami informacjami są wspominane już wcześniej Rejestr.io i Infoveriti. Oprócz tego zawsze warto dokładnie sprawdzić strony internetowe i media społecznościowe weryfikowanego przedsiębiorstwa.

Najistotniejszym źródłem są jednak publikowane w internecie sprawozdania finansowe i merytoryczne. Można je znaleźć w wersji płatnej serwisu Rejestr.io i bezpłatnej wyszukiwarki eKRS. Kolejnym miejscem informacji będzie także CEIDG i raporty ESPI.

Prawo

Chcąc nie chcąc, jednym z zadań watchdoga jest monitorowanie zmian prawnych i aktywne reagowanie na ewentualne nieprawidłowości tam zawarte. Dotyczy to również zmian legislacyjnych na poziomie lokalnym.

Oprócz najpopularniejszych wyszukiwarek wyroków sądowych jak CBOSA, POSP i SAOS, każdy lokalny watchdog powinien śledzić publikowane w dziennikach wojewódzkich rozstrzygnięcia nadzorcze wojewodów i stronę lokalnej RIO. Pojawiające się tam dokumenty mogą pomóc w wychwyceniu ewentualnych błędów w aktach prawnych monitorowanej gminy. Innym sposobem na wyszukanie wyroków jest po prostu wpisanie odpowiedniej kwerendy w wyszukiwarce Google. W okno na stronie głównej Google wystarczy wpisać np. frazę: „wyrok wsa inicjatywa lokalna”, by otrzymać przy pierwszych kilku rekordach wyroki wojewódzkich sądów administracyjnych dotyczące inicjatywy lokalnej.

W kwestii udostępnienia informacji publicznej warto przewertować zasoby strony informacjapubliczna.org, gdzie znajduje się wiele materiałów na ten temat. Jeżeli zaś włodarze decydują się na odmowę udzielenia odpowiedzi, wówczas warto poprosić o pomoc Poradnię Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska.

W internecie można znaleźć co najmniej dwie duże księgarnie, które specjalizują się w wydawaniu tego typu książek: Księgarnia Beck i Księgarnia internetowa Wolters Kluwer. Pozwolą one zarówno na lepsze zrozumienie przepisów prawnych, jak i na stworzenie solidniejszej argumentacji przy pisaniu wszelkiego typu wniosków o unieważnienie aktu prawnego czy też skargi na bezczynność. Komentarze wyjaśniają także wiele zawiłości prawnych i pomagają w rozwiewaniu ewentualnych wątpliwości. Wydaje się dość oczywiste, iż każdy lokalny watchdog powinien znać nie tylko ustawę o udostępnieniu informacji publicznej, ale także ustawę o samorządzie gminnym.

Inne źródła

Wśród różnych kategorii źródeł informacji nie można pominąć artykułów publikowanych w lokalnych mediach. Władze gmin chętnie z nich korzystają, dlatego umieszczane tam informacje mogą okazać się bardzo przydatne. Abstrahując od prawnego aspektu wydawania gazet i czasopism przez samorząd, warto pamiętać, że one również mogą dostarczać ważnych i cennych danych.

Wyszukując informacji, warto korzystać z różnych przeglądarek, gdyż algorytmy każdej z nich mogą pokazać inne wyniki. Dlatego poza popularnym Googlem można zajrzeć również do DuckDuckGo, You.com, Bing, Yahoo, Tor i innych.

Przydatne może też okazać się śledzenie stron poświęconych białemu wywiadowi jak np. Infobrokerska.pl czy też blog Intel Techniques Blog. Nieocenioną pomocą jest strona internetowa dziennikarzy śledczych Bellingcat. Można tam odszukać wiele instrukcji użytkowania konkretnych aplikacji pod kątem weryfikacji informacji, jak również przeczytać wyniki śledztw prowadzonych przez organizację.

Do śledzenia zmian na stronach warto zainstalować dodatek do przeglądarki Chrome Page Monitor. Gdy na wprowadzonej do śledzenia stronie pojawi się jakakolwiek zmiana, Page Monitor poinformuje, iż pojawiła się nowa treść.

Weryfikacja źródła informacji

Wskazane powyżej źródła informacji nie są katalogiem zamkniętym. Do każdego z nich można dopisać kolejne serwisy i portale będące pomocą w pracy watchdoga. Gromadzenie informacji, a następnie ich weryfikacja, są dwoma najtrudniejszymi i najbardziej czasochłonnymi procesami tworzenia tekstu. Są one jednak nieodzowne, bo jedną z naczelnych zasad pisania tekstu jest weryfikowanie dosłownie każdej informacji, która może mieć dla tego tekstu znaczenie. Poza tym ważne jest, aby nie przekazywać informacji niewyjaśnionych lub wątpliwych.

Istotne jest również, by szybko ocenić, czy dane źródło informacji rzeczywiście okaże się przydatne w badanej sprawie. W tym celu można zwrócić uwagę na kilka podstawowych kwestii.

Pierwszy krok to sprawdzenie, kim jest autor danej informacji. Zdecydowanie bardziej wiarygodnymi źródłami są ci podpisujący się pod informacją imieniem i nazwiskiem niż publikujący anonimowo. Znając tożsamość autora, w razie ewentualnych wątpliwości zawsze można spróbować sprawdzić jego wiarygodność. Można też dowiedzieć się, w jakim celu opublikował daną informację i czy zamieścił jej źródła. Niektórzy autorzy chętnie powołują się na znane źródła i redakcje, jednak dodają do własnego tekstu informacje, których w źródle brakuje. Warto wówczas poddać ocenie język, jakim tekst został napisany. Pełen emocji, obelg, prób dyskredytowania osoby lub podmiotu język ma raczej na celu wywołanie określonych reakcji czytelnika, aniżeli przekazanie mu rzetelnych informacji. Ostatnim ważnym aspektem będzie aktualność tekstu – warto sprawdzić datę jego publikacji i aktualność informacji w niej zawartych.

Przy niektórych sprawach istotne może się okazać weryfikowanie obrazów i zdjęć. Dlatego warto zapoznać się z takimi narzędziami, jak Google Images, Yandex, TinEye, FotoForensics czy też SunCalc. Pierwsze dwa z nich pozwalają na wyszukiwanie podobnych lub tych samych obrazów w internecie. TinEye spełnia podobne zadania, jednak poszukuje obrazów odwróconych. FotoForensics to aplikacja służąca do odczytywania metadanych zdjęcia. SunCalc pozwala na weryfikację zdjęcia na podstawie padającego na zdjęciu cienia. Instrukcję użycia tej aplikacji można znaleźć na stronie grupy Bellingcat pod tym linkiem.

Podsumowanie

W porównaniu z pracą aktywistów działających na obszarze całego kraju, działania lokalne stosunkowo szybko odbierają anonimowość. W gminach, gdzie „wszyscy wszystkich znają”, osoba monitorująca działalność władz jest znacznie szybciej identyfikowana, a informacja o jej działaniach łatwiej wychodzi poza mury instytucji. Poza tym w gminach najczęściej monitoruje się jedno określone środowisko polityczne, co może narażać watchdoga na oskarżenia o ataki polityczne. Wynika to głównie z tego, że watchdog starając się dotrzeć do stanu faktycznego danej sprawy, musi sięgać po informacje, będące w posiadaniu włodarzy i podlegających im instytucji. Jeżeli zaś wynik takiego śledztwa okazuje się dla nich niekorzystny, wówczas tym chętniej atakują jego autora. Nie bez powodu uważa się, iż skuteczność watchdoga (jak w zasadzie każdego innego aktywisty) określa ilość komentarzy ad personam pod jego adresem.

Dlatego tak ważne jest, aby publikowane przez niego informacje były jak najbardziej rzetelne i zgodne z prawdą. Osoby i podmioty, na których spoczywa odpowiedzialność za miasta i gminy, chętnie wytykają ewentualne błędy, starając się tę wiarygodność podważyć. Biały wywiad te zadania spełnia. Ogólnodostępne źródła informacji pozwalają każdemu zweryfikować wiarygodność autora tekstu.

Tekst nie jest poradnikiem, lecz raczej propozycją umocnienia wiarygodności watchdoga w lokalnym środowisku. Przedstawione w nim narzędzia są jedynie propozycją, na bazie której można pracować.  Mogą też stanowić pewien punkt wyjścia, jak i inspirację do kolejnych działań i stosowania nowych metod. Taką też rolę powinien pełnić.