Skierowaliśmy do prezesów sądów administracyjnych pismo, w którym wskazaliśmy na praktyczne problemy z nagrywaniem przebiegu rozpraw. Co odpisali?

Pisma skierowaliśmy do prezesów wszystkich wojewódzkich sądów administracyjnych, prezesa NSA oraz przewodniczącego radomskiego wydziału zamiejscowego WSA w Warszawie. Podkreśliliśmy w nich między innymi, iż:

Biorąc pod uwagę zasadę jawności postępowania przed sądami (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 10 i art. 90 § 1 PPSA [Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi – przyp. B.W.]) oraz brak regulacji w PPSA, ograniczających możliwości rejestrowania rozpraw, w ocenie naszego Stowarzyszenia zasadą powinno być zezwalanie na nagrywanie rozpraw (niezakazywanie nagrywania rozpraw) zainteresowanym osobom, uczestniczącym na rozprawie. (…)  W ocenie Stowarzyszenia niewyrażenie zgody na nagrywanie przez przewodniczącego powinno mieć miejsce, co do zasady, w sytuacji wyłączenia jawności rozprawy na podstawie art. 96 § 1 i 2 PPSA. W pozostałych przypadkach, gdy nie ograniczono jawności rozprawy, zakazywanie nagrywania rozprawy powinno być, w naszej ocenie, stosowane absolutnie wyjątkowo i znajdować silne uzasadnienie w okolicznościach.

Czterech na osiemnastu

Odpowiedziały nam tylko cztery sądy: NSA, WSA w Warszawie, WSA w Szczecinie i WSA w Łodzi. Wszystkie przyznały, że przepisy nie regulują kwestii rejestrowania rozpraw, a przewodniczący składu sędziowskiego dba o niezakłócony przebieg rozprawy. Wszystkie wskazały również, że w uzasadnionych przypadkach możliwość nagrywania powinna być ograniczona.

NSA: zasadą jawność, ale z wyjątkami

Warto przytoczyć znaczny fragment odpowiedzi prof. M. Jaśkowskiej, przewodniczącej Wydziału Informacji Sądowej NSA:

W przepisach ustawy (…) Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (…), w odróżnieniu od powoływanej przez Państwa ustawy (…) Kodeks postępowania karnego (…) brak jest bezpośredniej regulacji prawnej określającej możliwość i tryb nagrywania rozpraw sądowych w postępowaniu sądowoadministracyjnym, zarówno w odniesieniu do stron i uczestników postępowania, jak też przedstawicieli mediów. Nie oznacza to jednak, że utrwalanie przebiegu rozprawy za pomocą urządzeń audiowizualnych nie jest możliwe. Należy bowiem zwrócić uwagę na zasadę jawności czyli jedną z podstawowych zasad postępowania sądowoadministracyjnego, z której wynika m.in. możliwość utrwalenia za pomocą urządzeń elektronicznych obrazu i dźwięku przez osoby biorące udział w jawnym posiedzeniu sądu. Prawo to jednak nie ma charakteru bezwzględnego. Zgodnie z § 59 ust. 3 uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów NSA (…) w sprawie regulaminu wewnętrznego urzędowania Naczelnego Sądu Administracyjnego (…) decyzja w przedmiocie udzielenia zgody na nagrywanie rozprawy za pomocą urządzeń audiowizualnych należy do przewodniczącego składu orzekającego w konkretnej sprawie. Jako osoba zobowiązana do zapewnienia niezakłóconego przebiegu rozprawy, wyraża on zgodę na dokonanie nagrania bądź odmawia jej wyrażenia. Przesłanką uzasadniającą odmowę jest utrudnianie sądowi przeprowadzenia rozprawy. Osobom zainteresowanym zarejestrowaniem przebiegu rozprawy, w tym w szczególności stowarzyszeniom i innym organizacjom społecznym zaleca się zasygnalizowanie sądowi (przewodniczącemu właściwego wydziału) potrzeby zarejestrowania przebiegu rozprawy z odpowiednim wyprzedzeniem. Wcześniejsze złożenie wniosku ze stosownym uzasadnieniem, w tym zakresie pozwala na przygotowanie rozprawy w sposób umożliwiający nagranie bez uszczerbku dla zapewnienia porządku posiedzenia sądu.

Należy jednak zwrócić uwagę, że informacja o przebiegu rozprawy, a w szczególności o czynnościach podejmowanych przez sędziów będących funkcjonariuszami publicznymi, ma charakter informacji publicznej. Nie można jednak zapomnieć, że w rozprawie przez Sądem biorą udział strony postępowania oraz inne osoby zainteresowane, w charakterze publiczności. Zakres ochrony prywatności takich osób jest znacznie szerszy niż w stosunku do osób wykonujących władzę publiczną.

Stąd też umożliwienie każdemu niczym nieograniczonej możliwości nagrywania obrazu i dźwięku z rozprawy mogłoby w określonych sytuacjach zagrażać prawu do prywatności osób występujących przed sądem w charakterze strony lub obserwatora rozprawy.

WSA w Warszawie: odmowa w przypadkach uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, odnotowana w protokole

W odpowiedzi z warszawskiego sądu przypomniano, że przepisy procedury sądowoadministracyjnej nie zawierają szczególnych regulacji dot. rejestrowania rozpraw oraz że decyduje o tym przewodnicząca lub przewodniczący składu orzekającego.

Co przemawia za odmową zgody na nagrywanie?

Nagrywanie przebiegu rozprawy przez publiczność może bowiem w pewnych sytuacjach powodować zakłócenie porządku na sali rozpraw, a także utrudniać swobodę wypowiedzi osób biorących udział w postępowaniu. Możliwa jest sytuacja, że strona postępowania, z różnych względów (np. nieśmiałość, brak praktyki w występowaniu przed szerszym audytorium, obawa o efekt swojego wystąpienia) może nie życzyć sobie rejestracji jej wypowiedzi uznając, iż co najmniej pośrednio ograniczy to jej prawo do sądu. Może także prowadzić do naruszenia dóbr osobistych (ochrona wizerunku) osób biorących udział w posiedzeniu.

Co ciekawe, sąd odniósł się do przepisu Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, zgodnie z którym jeżeli rozprawa ma być w sądzie rejestrowana, to sąd ma obowiązek uprzedzić o tym fakcie strony. Wobec tego, zdaniem WSA w Warszawie, jeżeli osoby trzecie zamierzają rejestrować rozprawę, to tym bardziej muszą taki zamiar zgłosić przewodniczącemu składu orzekającego, aby ten zapytał o stanowisko strony postępowania.

Pismo od WSA kończy się następująco:

Niezależnie od powyższego pragnę podkreślić, iż – doceniając podejmowane przez Państwa Stowarzyszenie starania dążące do możliwie najszerszego utrwalania obrazu i dźwięku podczas rozprawy sądowej – w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym podjęte zostaną kroki zmierzające do ograniczania braku zgody na nagrywanie, do przypadków uzasadnionych szczególnymi okolicznościami i zamieszczania stosownych zapisów w tej kwestii w protokole rozprawy.

WSA w Łodzi: rozwiązanie problemu wymaga regulacji prawnej

Początek pisma z WSA w Łodzi nie zaskakuje. Czytamy, że przepisy nie regulują wyraźnie tej kwestii, a sędzia przewodniczy rozprawie.

Dalej wskazano, że:

Interpretacja przepisów art. 10 i art. 90 §1 ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi i wyrażonej w nich zasady jawności postępowania sądowoadministracyjnego w związku z powołanymi w piśmie przepisami Konstytucji RP i wywodzenie, jak czyni to Stowarzyszenie Sieć Obywatelska Watchdog Polska, że z przepisów tych wynika prawo zainteresowanych osób do nagrywania rozpraw sądowych nie jest jasna i oczywista. A zatem rozwiązanie tego problemu wymaga ewentualnej regulacji prawnej określającej kto, kiedy i na jakich zasadach może rejestrować przebieg rozpraw sądowych.

Należy mieć na uwadze, że ewentualne przyjęcie zasady niezakazywania nagrywania rozpraw wymaga także rozwiązania problemu wyrażania (odmowy) zgody na utrwalanie obrazu i dźwięku przez strony (uczestników) postępowania, które z różnych względów mogą tego nie chcieć, także mając na uwadze fakt, że tak utrwalony obraz lub dźwięk mogą być bez właściwej kontroli rozpowszechniane.

Na końcu napisano, że złożone przez nas pismo zostanie przedstawione sędziom w czasie narad w celu zapoznania się z argumentami w nim przedstawionymi i ewentualnego wykorzystania.

WSA w Szczecinie: prawo do informacji i prawo do sądu mogą pozostawać w sprzeczności

Prezes szczecińskiego sądu w przesłanej odpowiedzi uznał, że w naszym piśmie zwróciliśmy uwagę tylko na jeden aspekt problemu – czyli kwestię realizacji prawa do informacji.

W swoich rozważaniach pominęliście Państwo art. 45 ust. 1 Konstytucji, który zawiera w sobie prawo obywatela do sądu w celu umożliwienia mu obrony interesów. Przy czym w przedstawionym problemie wymienione wartości Konstytucyjne tzw. prawo do informacji i prawo do sądu mogą pozostać w sprzeczności w stosunku do siebie. W praktyce sądowej zdarzają się bowiem sytuacje gdy oskarżony, powód, skarżący itd. nie życzą sobie obecności mediów na sali rozpraw, nie chcą też nagrywania rozprawy. Uważają bowiem, że to utrudnia im prawo do obrony swoich racji, gdyż wspomniane techniczne środki powodują u nich stres, czy choćby uczucie wstydu lub zakłopotania, które może mieć dla nich negatywne skutki procesowe.

Podsumowano, że dylematy te rozstrzyga skład orzekający w konkretnej sprawie, a wprowadzenie jednego standardu nigdy nie jest możliwe.

Słowo komentarza: deficyt kultury jawności

Chyba istotą problemu nie jest prawo, bo nie zakazuje ono rejestrowania rozprawy ani tej możliwości nie ogranicza (choć mogłoby zapewnić gwarancję dla osób chcących zarejestrować rozprawę). Istotą jest tutaj kultura jawności, a w zasadzie jej deficyt.

Posiedzenie sądowe odbywa się przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża moralności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu, a także gdy mogą być ujawnione okoliczności stanowiące informacje niejawne oraz wówczas, gdy wniesie o to strona, jeżeli wymaga tego ochrona życia prywatnego strony lub inny ważny interes prywatny (art. 96 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi). Wtedy nie jest obecna na sali publiczność, więc, siłą rzeczy, nie może ona rejestrować obrad.

Zasadą jest jednak jawność posiedzeń. W naszej ocenie, gdy sprawa nie odbywa się przy drzwiach zamkniętych, to odmowa rejestrowania powinna dotyczyć wyłącznie sytuacji wyjątkowych.

Niestety nasze doświadczenie jest inne – zgoda na nagrywanie jest raczej wyjątkiem. Sądy bardzo chętnie poszukują argumentów za tym, żeby zgody nie wyrazić – niekontrolowane rozpowszechnianie, nagrywanie przez nie-dziennikarza czy osobę, lub amatorski charakter nagrania. Albo, co jeszcze gorsze, odmowy w ogóle nie uzasadniają, ot tak.

Bywa też, że traci ten, kto zapyta o zgodę, bo gdy na salę wchodzą przedstawiciele dużych mediów i zaczynają rejestrować, to sąd przyjmuje to jako fakt dokonany.

Cieszy refleksja nad problemem rejestrowania posiedzeń sądowych, wyrażona w pismach przesłanych przez przedstawicieli czterech sądów. Mamy nadzieję, że uda nam się uwrażliwić sędziów na problem za sprawą skierowanych przez nas pism. Czas pokaże, czy jest to droga do zmiany praktyki sądowej, czy też zmiana nie nastąpi bez zmian prawnych, polegających na uregulowaniu kwestii rejestrowania rozpraw – zwłaszcza unormowaniu odpowiednich gwarancji w tym zakresie.

Sąd odmawia. Koniec kropka

W sprawie przed WSA w Szczecinie (zakończonej postanowieniem z 20 kwietnia 2016 r., sygn. II SA/Sz 193/15) nasza członkini – Iwona Krępic – prowadząca lokalny portal Nowa Stepnica (http://nowa-stepnica.x25.pl/), zwróciła się do sądu na rozprawie z wnioskiem o wyrażenie zgody na nagrywanie rozprawy. Wskazała, że jest to sprawa bardzo ważna dla lokalnej społeczności, bo dotyczyła konsultacji z mieszkańcami, które miały związek ze zmianą statusu miejscowości na miasto.

Po przerwie, którą zarządziła przewodnicząca, sąd zapytał, czy Nowa Stepnica jest tytułem prasowym. Gdy Iwona Krępic odrzekła, że nie, przewodnicząca poinformowała, że sąd odmawia wyrażenia zgody. Po czym… przeszedł do rozprawy. W żaden sposób nie uzasadniono tej odmowy, ani nie wyjaśniono, dlaczego sąd podjął takie, a nie inne rozstrzygnięcie.

Problem wciąż aktualny

Ostatnio odbyła się rozprawa o ujawnienie przez Kancelarię Prezydenta RP imion i nazwisk osób, z którymi Kancelaria podpisuje umowy. Napisaliśmy o niej w tekście Imiona i nazwiska kontrahentów Kancelarii Prezydenta RP jawne!

Członek Sieci Watchdog, Karol Breguła, który był skarżącym w tej sprawie, złożył przed rozprawą na piśmie wniosek o wyrażenie zgody na nagrywanie rozprawy. Argumentował, że sprawa przed sądem cieszy się dużym zainteresowaniem osób z różnych stron Polski, a nadto szczególnym znaczeniem sprawy.

Z kamerą na rozprawę stawił się nasz prawnik – Mateusz Bogucki. Sąd zapytał osoby reprezentujące strony i uczestników postępowania o ich stosunek do wniosku o nagrywanie rozprawy. Wszyscy pozostawili tę kwestię „do uznania sądu”. Nikt się zatem nie sprzeciwił. Po tym, jak przewodnicząca zapytała Mateusza Boguckiego, czy zajmuje się zawodowo nagrywaniem (odrzekł, że nie), odmówiła zgody na nagrywanie wypowiedzi stron i uczestników postępowania, natomiast zgodziła się na zarejestrowanie samego ogłoszenia wyroku i jego ustnego uzasadnienia. Sąd uznał, że nie leży w interesie wymiaru sprawiedliwości nagrywanie całej rozprawy. Podkreślił amatorski charakter nagrania.

Nagranie części rozprawy opublikowaliśmy na profilu Sieci Watchdog na Facebook’u

Czy naprawdę nagrywanie całej rozprawy stoi w sprzeczności z „interesem wymiaru sprawiedliwości”?

W ramach podsumowania naszych działań wysłaliśmy pismo do przewodniczącej Wydziału Informacji Sądowej NSA – prof. Małgorzaty Jaśkowskiej. Zamieściliśmy opisy powyższych, najnowszych przypadków z rejestrowaniem rozpraw oraz odnieśliśmy się do faktu, że pomimo wysłania 18 pism otrzymaliśmy tylko 4 odpowiedzi.