5 czerwca 2014 r., prezydent Władimir Putin podpisał poprawkę do niesławnej rosyjskiej ustawy dotyczącej “agentów zagranicy”. Według nowych przepisów, Ministerstwo Sprawiedliwości otrzymało uprawnienia do włączania organizacji pozarządowych na listę “agentów zagranicy” na podstawie własnej decyzji, bez wyroku sądowego. Tworzy to zupełnie nową sytuację w realizacji tej ustawy i osłabia szanse rosyjskich organizacji społecznych w konfrontacji z rozprawiającą się z nimi władzą. Rosyjscy działacze obywatelscy oraz ich europejscy partnerzy wyrażają w zdecydowane zaniepokojenie nowym zagrożeniem dla egzystencji społeczeństwa obywatelskiego w Rosji, wynikającym z przyjętej poprawki.
Oczywiście, nowe poprawki stanowią reakcję rządu na brak zgody rosyjskich organizacji pozarządowych na przestrzeganie represyjnego prawa oraz ich silny opór w sądach. Rządowi nie udało się zmusić organizacji do dobrowolnego zaakceptowania statusu „agentów zagranicy”, pomimo presji administracyjnej i sądowej.
Natychmiast po wejściu w życie poprawek do ustawy, Ministerstwo Sprawiedliwości zrobił użytek ze swoich nowych kompetencji. 5 czerwca wydało decyzję wprowadzenia na listę ‘agentów zagranicy’ pięciu kolejnych organizacji pozarządowych. Cztery z nich już zakończyły działalność lub rozpoczęły właściwą procedurę, aby uniknąć sytuacji, gdy władze będą mogły rozpocząć procedury kryminalizujące zachowania ich liderów odmawiających zarejestrowania organizacji jako „agentów zagranicy”. Są to “Gołos” Stowarzyszenie na rzecz Ochrony Praw Wyborców wraz ze swoim centrum członkowskim w Moskwie; Centrum Inicjatyw Obywatelskich w Kostromie i Saratowskie Centrum Polityki Społecznej i Studiów Gender; organizacja przygotowująca festiwal filmów LGBT „Obok siebie”; oraz Centrum Antydyskryminacyjne “Memoriał”. Kolejna – Związek Kobiet Donu – wciąż walczy w sądzie przeciw decyzji prokuratury, która żąda aby organizacja zarejestrowała się jako agent zagranicy.
Represyjność podejścia rządu jest sprawą oczywistą dla tych, którzy obserwują sposób w jaki prowadzone są w Moskwie procesy dwóch czołowych rosyjskich organizacji pozarządowych, Centrum Praw Człowieka “Memoriał” – sądzonego 23 maja 2014 r. oraz Fundacji “Werdykt Publiczny” sądzonej 4 i 5 czerwca 2014 r. Obie organizacje są członkami Forum Społeczeństwa Obywatelskiego UE-Rosja. Memoriałowi nie udało się wygrać apelacji od decyzji prokuratury, która uznała organizację winną naruszenia prawa “agentów zagranicy” i nakazała właściwą rejestrację. Ta decyzja sądu przeszła pomimo całkowitego braku dowodów “działalności politycznej” Memoriału, która miałaby być przedstawiona przez prokuratorów. Werdykt sędziego był szokiem dla obserwatorów i uczestników procesu.

Ten sam sędzia rażąco naruszył standardy sprawiedliwego procesu podczas rozpatrywania skargi „Werdyktu Publicznego” w dniu 4 czerwca, zgadzając się nagle na włączenie jako dowodu wielkiego stosu dokumentów złożonego przez prokuratorów, nie pozwalając przedstawicielom organizacji pozarządowej na zbadanie dokumentów. Następnego dnia podczas sesji sądu kontynuowano naruszenia, bez obecności przedstawicieli „Werdyktu Publicznego”, którym zablokowano fizycznie dostęp do budynku sądu w czasie rozprawy. Organizacja została więc pozbawiona prawa do złożenia wniosków wymaganych do zapoznania się z nowymi dowodami. Zaledwie dwa tygodnie wcześniej najsilniejsza w południowej Rosji organizacja pozarządowa i członek Forum UE-Rosja – Związek Kobiet Donu, również przegrał swoją sprawę przeciwko prokuratorom w sądzie w Nowoczerkasku, w której sędzia uznał wszystkie działania organizacji za “polityczne”.

Te negatywne zmiany w prawie i praktyce sądowej pokazują determinację rosyjskiego rządu, aby całkowicie wyłączyć głosy niezależnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego i umieścić organizacje pozarządowe pod ścisłą kontrolą.

Bardziej niż kiedykolwiek rosyjskie społeczeństwo obywatelskie potrzebuje silnego międzynarodowego wsparcia i wyrazów solidarności. Bardzo istotne jest aby społeczność międzynarodowa podniosła silny sprzeciw nie tylko wobec działań władz rosyjskich na Ukrainie w obawie o międzynarodowe bezpieczeństwo, ale koncentrowała się na praworządności, podstawowych wolnościach i stanie społeczeństwa obywatelskiego w Rosji. Międzynarodowe kwestie wojny i pokoju są nierozerwalnie związane z dalszym rozwojem polityki represyjnej w sprawach wewnętrznych Rosji.
10 czerwca, 2014

Kontekst:

Zgodnie z oryginalnymi przepisami ustawy o “agentach zagranicy”, która została uchwalona w listopadzie 2012 roku, organizacje winny były samodzielnie wystąpić o umieszczenie na federalnej liście “agentów zagranicy”. Jednak rosyjskie organizacje pozarządowe jednogłośnie potępiły prawo od momentu jego przyjęcia i odmówiły użycia obraźliwej, fałszywej i szkodliwej etykiety, która w języku rosyjskim jest równoznaczne z przyznaniem się do szpiegostwa. Wielokrotnie podkreślały, iż nie są niczyimi agentami i działają zgodnie z własną misją oraz w interesie rosyjskiego społeczeństwa i osób na rzecz których działają.

Brak dobrowolnych zgłoszeń na listę „agentów zagranicy” ze strony niezależnych organizacji pozarządowych wywołał gniew rządu rosyjskiego. Do 5 czerwca, federalna lista zawiera jedynie jedną organizację, o której wszyscy wiedzą, iż została założona i jest kontrolowana przez władze.

Rząd odpowiedział na ten opór przeprowadzając w zeszłym roku masowe kontrole prokuratorskie i administracyjne w ponad tysiącu organizacji. Doprowadziły one do ostrzeżeń dla 25 organizacji za “łamanie” ustawy o rejestracji “agentów zagranicy”. W przypadku 75 organizacji wymaga się rejestracji zgodnej z tą ustawą, jeśli będą kontynuować swoje “działania polityczne” i otrzymywać pieniądze z zagranicy. Organizacje pozarządowe objęte represjami zajmują się m.in. prawami człowieka, ochroną środowiska, działają przeciw korupcji oraz prowadzą badania społeczne.

Większość organizacji, które zostały oskarżone o naruszenie prawa odwołało się do sądu i były zaangażowane w walkę prawną przez kilka miesięcy. Wiele z nich przegrało swoje sprawy, podczas gdy skargi niektórych zostały podtrzymane przez sądy. Rozprawy są kontynuowane w wielu regionach. Ale nawet ci, którzy wygrali swoje sprawy nie są wolni od inspekcji i nakazu rejestracji. Od maja tego roku kampania przeciwko organizacjom pozarządowym została wznowiona: prokuratorzy ponownie przystąpili do inspekcji dziesiątek organizacji pozarządowych w całej Rosji.

Do tej pory, co najmniej sześć rosyjskich organizacji pozarządowych zostało zmuszonych do samorozwiązania, w obliczu perspektywy dwóch lat więzienia dla ich przywódców/przywódczyń. Są to: “Gołos” Stowarzyszenie na rzecz Ochrony Praw Wyborców wraz ze swoim centrum członkowskim w Moskwie; Centrum Inicjatyw Obywatelskich w Kostromie; Saratowskie Centrum Polityki Społecznej i Studiów Gender; organizacja przygotowująca festiwal filmów LGBT „Obok siebie”; oraz Centrum Antydyskryminacyjne “Memoriał”. Wszystkie są członkami Forum Społeczeństwa Obywatelskiego UE-Rosja. Reputacja innych została poważnie zszargana, a ich interakcja z różnymi instytucjami oraz ekspertami została ograniczona wskutek wrogiej retoryki Kremla. Wiele innych organizacji pozarządowych dokonuje autocenzury, ponieważ jest dla nich niemożliwe do przewidzenia, które z ich działań będą zakwalifikowane przez rząd jako “polityczne”. Ustawa celowo definiuje “działalność polityczną” oraz kryterium “agenta zagranicy” w szeroki i niejasny sposób, aby objąć prawie wszystkie typowe prace wykonywane przez wszystkie organizacje pozarządowe i tym samym umożliwić selektywne stosowanie prawa.

Według nowych zmian do ustawy przyjętych 5 czerwca 2014 r., organizacje pozarządowe prawnie będą zmuszone do przyjęcia statusu “agenta zagranicy” natychmiast od momentu ich włączenia na listę federalną decyzją Ministerstwa Sprawiedliwości i będą musiały wypełniać wszystkie obowiązki z tego wynikające, w tym audyt i raportowanie. Co najważniejsze, będą zobowiązane do oznaczania wszystkich swoich publikacji, komunikatów prasowych, wywiadów i wypowiedzi ustnych, jako treści podawanej przez “agentów zagranicy”. Ponieważ wszystkie organizacje pozarządowe kategorycznie nie zgadzają się z tym prawem i uważają je za sprzeczne z rosyjską konstytucją i międzynarodowymi normami, nie będą przestrzegać tych wymagań. Sankcje za nieprzestrzeganie przepisów mają być natychmiastowe i stopniowo rosną: są to kary finansowe za każde naruszenie prawa w przedziale od 8 000 do 10 000 euro (300-500 tysięcy rubli), następnie sankcje obejmą zawieszenie prac organizacji, w dalszej kolejności jej likwidację, a kończą się na wyrokach do dwóch lat więzienia dla liderów organizacji pozarządowych. Są to bardzo nieadekwatne i rażąco nieproporcjonalne sankcje z punktu widzenia prawa międzynarodowego.

Jak już byliśmy świadkami w ciągu ostatnich kilku miesięcy, organizacje pozarządowe będą prawdopodobnie decydowały o dobrowolnej likwidacji w celu uniknięcia postępowania karnego wobec liderów. W najbliższych miesiącach należy spodziewać się znacznie wyższego poziomu prześladowania i w konsekwencji wielu przypadków likwidacji organizacji obywatelskich, wykonywanych dobrowolnie lub przez decyzję władzy.
Zgodnie z prawem, organizacje pozarządowe mają prawo do odwołania się do sądu od decyzji Ministerstwa Sprawiedliwości. Jednakże, nie ma nadziei na sprawiedliwość po decyzji Sądu Konstytucyjnego Rosji wydanej 6 kwietnia 2014 r., który to orzekł, iż ustawa o „agentach zagranicy” jest zgodna z konstytucją i podtrzymał legalność pojęcia “agenta zagranicy” oraz szerokiej definicji “działalności politycznej”.

Kontakt:

Yuri Dzhibladze, Center for the Development of Democracy and Human Rights
Tel. + 7 916 673 53 51

Barbara von Freytag, Dyrektorka Forum UE –Rosja
Tel. + 49 171 724 24 53

Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Unii Europejskiej i Rosji zostało utworzone w 2011 roku jako platforma dla organizacji pozarządowych. Obecnie skupia 126 organizacji, które mogą dzięki Forum współpracować i podejmować wspólne działania. Dzięki Forum rodzi się także dialog pomiędzy organizacjami z Unii Europejskiej i z Rosji. Forum było też zaangażowane w kwestię regulacji procedur wizowych i rozwoju standardów dotyczących spraw społecznych, praw człowieka czy ochrony środowiska. Zajmuje się też historią i uczestnictwem obywatelskim.

Sieć Obywatelska Watchdog Polska jest członkiem Komitetu Sterujacego Forum. 

Poniżej można zapoznać się z oryginalnymi wersjami językowymi Oświadczenia.

Заявление Координационного Совета Гражданского форума ЕС-Россия

Statement of the Steering Committee of the EU-Russia Civil Society Forum