25 marca wzięliśmy udział w Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Prawo do prawdy prawem człowieka? Prawo do informacji”, która odbyła się na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Już po lekturze programu widać było, że organizatorki i organizatorzy chcą stworzyć przestrzeń do bardzo pogłębionej dyskusji na temat tego, czym jest prawo do informacji — w szerokim zakresie. Wśród panelistów znaleźli się zarówno prawnicy, jak i specjaliści od nauk społecznych oraz dziennikarze. Swoje wykłady zaprezentowali zarówno eksperci, jak i studenci.

Dostęp do informacji publicznej

Konferencję otworzyła prof. ucz. dr hab. Małgorzata Jaśkowska wykładem dotyczącym dostępu do informacji publicznej. W swoim wystąpieniu omówiła podstawy prawne dostępu do informacji publicznej – w prawie międzynarodowym oraz krajowym oraz ograniczenia w dostępie do informacji, które wynikają ze stosowanej przez sądy polskie oraz europejskie interpretacji przepisów prawa.

Zwróciła także szczególną uwagę na orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 21 marca 2024 roku w sprawie skargi złożonej przez Sieć Obywatelską Watchdog Polska. Skarga dotyczyła odmowy dostępu do kalendarza spotkań Prezes Trybunału Konstytucyjnego. ETPC stwierdził, że w powyższej sprawie doszło do naruszenia przez Polskę artykułu 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Czy politycy mogą kłamać?

Katarzyna Batko-Tołuć dyrektorka programowa Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska w swoim wystąpieniu zwróciła uwagę na pojęcie „prawa do prawdy” – w rozumieniu Ferdinanda von Schiracha. Ferdinand von Schirach w swojej książce, o tytule “Każdy człowiek” , zaproponował dodanie do Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej 5 nowych praw, w tym właśnie „prawa do prawdy” o treści: „Każdy człowiek ma prawo ufać, że oświadczenia składane przez osoby zajmujące stanowiska publiczne są prawdziwe.” Przyjęcie takiego zapisu w Karcie Praw Podstawowych oznaczałoby, że każdy obywatel ma prawo nie tylko wymagać od każdego polityka mówienia prawdy, ale także egzekwować je. Jednocześnie jednak Katarzyna Batko – Tołuć podkreśliła trudności związane z egzekwowaniem prawa do prawdy przy użyciu narzędzi, jakie już istnieją – w tym przede wszystkim Ustawy o dostępie do informacji publicznej, ale także Kodeksu etyki poselskiej, procedur karnych oraz cywilnych. Zwróciła uwagę na konieczność budowania kultury politycznej, w której kłamstwo nie jest akceptowane.

Fakty czy opinie?

Podczas konferencji zaprezentowano także wykłady, których tematyka dotyczyła samego pojęcia prawdy czy też faktu. Dr Dominika Bychawska – Siniarska w swoim wystąpieniu poruszyła temat różnic pomiędzy faktem i opinią w interpretacji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz w interpretacji sądów polskich — w sytuacjach spornych, czyli wtedy, kiedy dochodzi do postępowania o zniesławienie lub w sprawie o naruszenie dóbr osobistych.

Prelegentka zwróciła uwagę na fakt, iż sądy polskie coraz częściej rozróżniają fakty i opinie w swoich orzeczeniach – a tym samym ich orzecznictwo staje się bliższe linii orzeczniczej Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który w większym stopniu już wcześniej rozróżniał tą dystynkcję.

Justyna Dżbik-Kluge – dziennikarka radiowo – telewizyjna, podczas wykładu o tytule „O prawdzie w mediach, czyli jak to możliwe, że obiektywne dziennikarstwo nie istnieje”, na przykładzie sceny z serialu „1670”, pokazała, jak mogą różnić się relacje medialne z każdego wydarzenia, w zależności od tego, z jakiej perspektywy patrzy osoba, które je opisuje.

Do kwestii związanych z rzetelnością treści publikowanych przez dziennikarzy oraz odpowiedzialnością prawną za te treści nawiązywały także Wanda Sielewicz i Karolina Wyszyńska w swoim wspólnym wystąpieniu.

Informacja w czasach dezinformacji

Z bardzo ciekawym wykładem o tym, w jaki sposób nadmiar informacji i dezinformacja utrudniają dostęp do informacji, wystąpiła prof. ucz. dr hab. Agnieszka Demczuk. Zwróciła uwagę na fakt, iż to, co służy szerokiemu dostępowi do informacji, jak np. demokratyzacja wolności wypowiedzi, duża liczba kanałów informacyjnych, mediów społecznościowych (Twitter, Facebook), jednocześnie zakłóca dostęp do informacji. Prelegentka omówiła także różne inne zagrożenia, takie jak duża dostępność narzędzi dezinformacji – możliwość zakładania czy kupowania kont w sieci w oficjalnym obiegu, łatwy dostęp do narzędzi automatycznych – boty, powszechne wykorzystanie przez władze niektórych państw hakerów i dokonywanie cyberataków. Wskazała na poważne skutki, jakie wywiera dezinformacja – od wpływu na debatę publiczną do regresu demokracji liberalnej. Zaznaczyła negatywny wpływ takiego stanu rzeczy na prawa człowieka oraz prawa obywatelskie – takie jak samo prawo do informacji, ale także prawo do zdrowia czy prawa wyborcze. Podkreśliła szczególne zagrożenia związane z rosyjską dezinformacją.

Na podobne zagrożenia zwracał uwagę także dziennikarz Robert Jałocha, wskazując na malejącą rolę mediów tradycyjnych, które ustępują miejsca mediom społecznościowym. W swoim wystąpieniu podkreślał także wpływ, jaki na społeczeństwo mogą mieć nowe media używające technologii cyfrowych, w tym AI.

Mgr Paulina Emilia Jedlińska wystąpiła z wykładem o metodach manipulacji w mediach społecznościowych, kontynuując myśli zawarte w wykładzie prof. Demczuk. Podkreślała, że manipulacja bazuje na silnych emocjach, takich jak złość, nienawiść – np. podsycanie niechęci do Ukraińców w Polsce. Ale podała także przykłady działań, które polegały na próbie budowania wokół wojny w Ukrainie zabawnych narracji, odbierając jej powagę – np. memy na temat tego, że Romowie ukradli rosyjski czołg. Zachęcała do wychodzenia z baniek informacyjnych i wykształcania w sobie nawyku poszukiwania argumentacji przeciwnych do tych, które do nas najbardziej trafiają.

Rozsądne ograniczenia czy cenzura?

Kwestie związane z prawem do prawdy w kontekście rozwoju platform cyfrowych były kontynuowane także podczas kolejnych paneli konferencyjnych.

Prof. ucz. dr hab. Monika Przybysz zwróciła uwagę na cenzurę stosowaną przez media społecznościowe, takie jak np. Facebook lub YouTube. Zwróciła uwagę na usuwanie pewnych treści lub nawet całych kont oraz niechęć do promowania niektórych treści – odmowy publikacji reklam komercyjnych. Przytoczyła między innymi przykład sprawy Fundacji Społeczna Inicjatywa Narkotykowa. SIN prowadziła strony na Facebooku oraz Instagramie, na których ostrzegała przed niebezpieczeństwami związanymi z zażywaniem substancji odurzających – obie strony zostały zablokowane przez korporację Meta. SIN skierowała pozew do sądu, a Sąd zobowiązał Metę do przywrócenia zablokowanych treści i publicznych przeprosin.

Julia Grzybowska – studentka uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zwracała uwagę na kwestie prawnej odpowiedzialność dostawców usług hostingowych za treści umieszczane w internecie. Podkreślała, że trzeba szukać równowagi pomiędzy prawem do wolności wypowiedzi i dostępu do informacji a prawem do godności i prywatności. Zwróciła uwagę na nowy unijny akt prawny, który wszedł w życie 17 lutego 2024 roku – „Akt o usługach cyfrowych”.

Empatia w świecie nowych mediów

Na kwestie związane z edukacją w świecie nowych mediów zwracał uwagę dr Konrad Ciesiołkiewicz. Wskazał on na szereg problemów, które wiążą się z funkcjonowaniem dzieci, młodzieży oraz dorosłych w środowisku cyfrowym – głównie z perspektywy psychologicznej. Wskazał na potrzebę całkowitej zmiany w aspekcie edukacji cyfrowej – z czysto funkcjonalnej, na taką, która uwzględnia także edukację psychologiczną (świadomość emocji, zdolność do regulowania emocji, empatia, rozpoznanie zniekształceń poznawczych) oraz zdolność do krytycznego podejścia do informacji. Podkreślał, że prawo do prawdy może być realizowane tylko wtedy, gdy realizowane będzie prawo do rzetelnej edukacji.

Dostęp do informacji w różnych dziedzinach prawa

Podczas konferencji analizowano także bardziej szczegółowe zagadnienia związane z dostępem do informacji.

Dr Piotr Zakrzewski mówił o problemach związanych z podejmowaniem przez różne służby czynności operacyjno-rozpoznawczych wobec obywateli w kontekście prawa do prawdy przysługującej zarówno służbom (zakres prawa do informacji na temat obywateli), jak i obywatelom (prawo do informacji o byciu inwigilowanym).

Sonia Owczarek poruszyła kwestie związane z lukami w aktach prawnych w kontekście prawa do informacji o stanie kosmosu. Zwracała także uwagę na niedoskonałość przepisów o prawie do informacji o stanie i ochronie środowiska.

Natalia Grabowska mówiła o trybie wyborczym jako narzędziu zwalczania dezinformacji podczas kampanii wyborczych. Zwracała uwagę na pewne niedostosowanie przepisów, czy też linii orzeczniczej, do współczesnych czasów. Prywatne osoby, używając kont w sieciach społecznościowych, silnie oddziałują na opinię publiczną – a jednocześnie, zdaniem wielu sędziów, nie można wyciągać wobec nich konsekwencji prawnych w trybie wyborczym, który zakłada szybkie rozstrzyganie spraw, które wpływają w trakcie trwania kampanii.

Joanna Chodkowska zwróciła uwagę na kwestie związane z dostępem do informacji w sytuacji dzieci przysposobionych i ich prawa do poznania własnej tożsamości. Natalia Kwiatkowska mówiła o prawie do informacji osób osadzonych w aresztach i zakładach karnych w świetle orzecznictwa krajowego oraz europejskiego. Mateusz Kazanowski oraz Kacper Mazurek mówili o prawie oskarżonego do informacji w trakcie toczącego się postępowania karnego w kontekście obowiązywania art. 184 kpk, czyli świadka incognito.

Krzysztof Jajor mówił o prawie do informacji na temat wynagrodzeń osób wykonujących tą samą pracę, zwracając uwagę na nową Dyrektywę Unii Europejskiej numer 2023/970, do której muszą zostać dostosowane polskie przepisy – do 7 czerwca 2026 roku.

Częścią wspólną dla wskazanych wyżej zagadnień były kwestie dotyczące aktualności, czy też przystawalności polskich regulacji prawnych, w poszczególnym obszarach, do przepisów Unii Europejskiej lub po prostu — do współczesnych czasów.

Jakie zmiany systemowe?

Konferencja była ciekawą okazją do rozmowy na temat tego, jakie kwestie związane z dostępem do informacji są obecnie najważniejsze. Szczególną uwagę prelegenci zwracali na kwestie związane z zagrożeniami dla informacji w środowisku cyfrowym. Padały ważne pytania o obowiązki państwa z tym związane. Liczymy na to, że podobne konferencje oraz spotkania będą odbywały się również w przyszłości i dawały przestrzeń do wspólnego zastanawiania się nad realizacją prawa do informacji w zmieniającym się świecie.

Konferencję zorganizowało Koło Naukowe Prawa Międzynarodowego i Praw Człowieka wraz z Katedrą Ochrony Praw Człowieka i Prawa Międzynarodowego Humanitarnego UKSW.

Poniżej nagranie z całej konferencji.