Działania strażnicze to sprawdzanie jak działają wszelkiego rodzaju władze i administracja – tego, jak wydawane są pieniądze z publicznej kasy czy jak realizowane są konkretne przepisy prawa, w tym bardzo często prawa człowieka. Czasem ci, którzy prowadzą działania strażnicze (strażnicy, watchdogi) stają na straży praworządności oraz etyki działań biznesu i mediów.

Strażnicy/watchdogi (od ang. pies stróżujący) to te osoby, grupy czy organizacje, które systematycznie i regularnie prowadzą działania strażnicze, prowadząc monitoring danego tematu oraz analizując dane i dokumenty (aby wiedzieć jak jest), a następnie poprzez korzystanie z prawa i sądu lub poprzez rozmowy i nacisk na polityków oraz informowanie i mobilizowanie społeczeństwa, starają się doprowadzać do pozytywnych zmian.

Pojęcia pojawiające się w kontekście osób i organizacji,  które realizują “działania strażnicze”

Interes publiczny – dobro stojące ponad innymi wartościami i partykularnymi interesami, którego obowiązywanie i wzmocnienie wpłynie potencjalnie pozytywnie na sytuację każdej jednostki w dłuższym czasie. Może to być zatem przestrzeganie prawa przez instytucje publiczne; przestrzeganie praw człowieka, niemarnotrawienie środków publicznych. Mówi się często, że “watchdogi działają w interesie publicznym”

Konflikt interesów – każda sytuacja, która mogłaby spowodować, że zakłócona zostanie ocena faktów – poprzez pozbawienie strażnika/strażniczki pełnej niezależności, bądź też może powstać podejrzenie stronniczości.Mówi się, że watchdog „nie powinien działać będąc w konflikcie interesów”

Monitoring – zaplanowane, usystematyzowane, prowadzone według przyjętego schematu badanie wybranego fragmentu rzeczywistości społecznej. Monitoring to metoda zapewniająca obiektywizm osądu, gdyż jego planowanie wymaga wyznaczenia celów i określenie jaką informację i w jakim celu się zbiera. Towarzyszy mu analiza prawa i odnoszenie się do ustalonych standardów.

Standard w działaniach strażniczych – uzasadniona, powszechnie uznana praktyka, przepisy prawa, założenie lub pogląd, określające podstawowy poziom wymagań wobec instytucji. Strażnik/strażniczka nie jest osobą (organizacją), która mówi „chcę, żeby to się zmieniło, bo tak mi się wydaje lepiej”. Musi wiedzieć dlaczego ta zmiana do której dąży jest dobra. I o tego służy mu/jej „standard”.

“Działania strażnicze” muszą spełniać cztery podstawowe zasady etyczne

Obiektywizm

Monitoring jest metodą dochodzenia do rzetelnej i obiektywnej wiedzy na temat zasad i efektów działania administracji publicznej i nie może być traktowany wyłącznie instrumentalnie, jako sposób udowadniania z góry założonej tezy. Oznacza to, że w swoich działaniach organizacja czy osoba winni wyżej stawiać prawdę ponad doraźną skuteczność czy interes własny.

Działalność dla dobra wspólnego

Monitoring jest elementem wpływania na poprawę funkcjonowania społeczności lokalnych (w tym ochrony środowiska naturalnego), a nie tylko narzędziem badawczym. Oznacza to, że nie powinien być, poza skrajnymi przypadkami, jedynie formą krytyki, ale próbą rozpoczęcia procesu negocjacji i wspólnych działań na rzecz poprawy istniejącej sytuacji.

Jawność

Organizacje i osoby kontrolujące muszą ze szczególną troską dbać o jawność swoich działań i unikać sytuacji, w których ich działania mogłyby być postrzegane jako nieetyczne, a ich obiektywizm poddany w wątpliwość.

Rzetelność

Osiągnięcie celów przyjętych przez organizację wymaga konsekwentnego i kompetentnego działania. Dlatego organizacje i osoby powinny podejmować zadania na miarę kompetencji i możliwości, wywiązywać się z umów i zobowiązań, dbać o wysoką jakość realizowanych działań.

Podsumowująco: cechy osób i organizacji zajmujących się działaniami strażniczymi

• wpływają na władzę lub politykę,
• opierają sądy na różnych źródłach informacji – w tym obowiązkowo odnoszą się do oficjalnych dokumentów,
• dbają o dokumentowanie i upowszechnianie wiedzy o własnej działalności,
• poruszają się w granicach prawa i mają świadomość, że to ono wyznacza kierunki działania,
• budują strategię na rzecz osiągnięcia zmian wynikających ze zdiagnozowanych problemów,
• są gotowe do stałego kształcenia się, rozwijania wiedzy i poszukiwania skutecznych metod, a także dbają o standardy niezależności i obiektywizmu.

Demokratyczne funkcje osób i organizacji zajmujących się “staniem na straży”

• stanowią zaplecze eksperckie w procesie decyzyjnym,
• interweniują i alarmują,
• naciskają i przypominają,
• hamują złe działania,
• wprowadzają realne zmiany,
• badają i monitorują.