Koronawirus (COVID-19) spowodował nie tylko zamieszanie w gospodarce, służbie zdrowia, informacji, ale też w prawie. Jednym z wymiarów tych problemów jest jeszcze większe niż zazwyczaj ignorowania prawa przez różne instytucje. Tym razem jednak problem wynika nie tyle ze zwyczaju lub przekonań (co od lat zwalczamy), a z poczucia wyższej racji, chaosu, opierania się na obietnicach, a może i bezradności. To sytuacja niebezpieczna. Dlatego, w miarę możliwości, będziemy starali się przywracać sprawom właściwe proporcje. Na pierwszy ogień idzie kwestia odsyłania uczniów do domów. Otrzymaliśmy bowiem pytanie od klienta naszej poradni prawnej, czy wójtowie, burmistrzowie, prezydenci mają prawo zalecać straży miejskiej czy gminnej legitymowanie młodzieży, która podczas zawieszonych zajęć nie przebywa w domach. Pisały o tym media, np.Uczniowie w czasach koronawirusa. Czy mogą chodzić po galeriach handlowych?, MEN: Szkoły zamknięte, ale nauczyciele pozostaną w gotowości do pracy.

Wiemy jak ważne jest zostanie w domu. Apelujemy o to. Zachęcamy. Nie widzimy jednak możliwości uznania, że w imię “wyższych celów”, można nie przestrzegać prawa.I uczenia młodych ludzi, że prawo nic nie znaczy w sytuacji kryzysu.

Nie znalazłam żadnego zarządzenia wójta (burmistrza, prezydenta miasta), które byłoby podstawą takiego ,,zalecenia”. W artykułach na ten temat pojawia się natomiast informacja, że ewentualny zakaz wychodzenia z domu wynika z zaleceń rządowych. Czy jednak wójt (burmistrz, prezydent miasta) może wprowadzić zakaz wychodzenia z domu jedynie na podstawie zaleceń Ministerstwa Edukacji Narodowej?

Przyjmuję, że chodzi o zalecenia z 11 marca 2020 r.:

Uczniu, pamiętaj o swoim bezpieczeństwie w domu. Unikaj miejsc, gdzie są duże skupiska ludzi (np. komunikacja publiczna, kino, teatr, centra handlowe); przerwa w funkcjonowaniu Twojej szkoły nie powinna oznaczać dni wolnych od nauki; odpowiedzialnie wykorzystaj czas zawieszenia zajęć w Twojej szkole. Przeczytaj ulubioną książkę, spróbuj uzupełnić swoje wiadomości lub rozwijaj kompetencje. Skorzystaj przy tym z darmowej platformy epodreczniki.pl i materiałów rekomendowanych przez Twojego nauczyciela; przestrzegaj w domu zasad higieny i czystości pomieszczeń, w których przebywasz.

W mojej ocenie powyższe zalecenia nie mogą służyć jako podstawa prawna do legitymowania ucznia czy wprowadzenia zakazu wychodzenia z domu. Przytoczone zalecenia nie są również tymi, określonymi w art. 8a ust. 5 pkt 2 ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (przepis wprowadzony w tzw. ustawie w sprawie koronawirusa), do których zastosowania jesteśmy zobowiązani wszyscy (ust. 8 powołanego przepisu). 

Na podstawie art. 30b Prawa oświatowego (wprowadzonego tzw. ustawą w sprawie koronawirusa) Minister Edukacji Narodowej wydał rozporządzenie z 11 marca 2020 r. w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19. Z przepisów wynika, że w okresie 12-25 marca 2020 r. na obszarze kraju czasowo ogranicza się funkcjonowanie określonych jednostek systemu oświaty (publiczne i niepubliczne przedszkola, szkoły wszystkich typów). Czasowe ograniczenie polega na ,,zawieszeniu działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej” (z modyfikacjami dot. działalności opiekuńczej 12-13 marca 2020 r.). 

Jednak w żadnym przepisie rozporządzenia nie wprowadzono zakazu opuszczania domów przez uczniów czy obowiązku przejścia kwarantanny. Powstaje również pytanie, czy w okresie ww. ograniczenia uczniowie mogą być zobowiązani do zdalnego odbywania zajęć, co mogłoby rzutować na konieczność ,,bycia dostępnym” w określonych godzinach i miejscu. W mojej ocenie z przepisu rozporządzenia wynika jasno, że działalność dydaktyczna i wychowawcza została czasowo zawieszona. Z drugiej strony Ministerstwo Edukacji Narodowej wciąż publikuje zalecenia dotyczące nauki zdalnej: Nauka zdalna podczas zawieszenia zajęć w szkołach – rekomendacje dla nauczycieli i dyrektorów.

Uczniów obowiązują albo mogą zacząć obowiązywać (jeżeli zostaną wydane) ogólne przepisy, dotyczące każdego z nas:

• rozporządzenie Ministra Zdrowia z 13 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego, od dnia 14 marca 2020 r. do odwołania. Wynika z niego, że od 15 marca 2020 r. osoby wracające z zagranicy muszą przejść obowiązkową kwarantannę (ograniczone w stosunku do osób, które wykonują w państwach sąsiadujących obowiązki zawodowe), 
• ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (w szczególności przepisy dodane w tzw. ustawie w sprawie koronawirusa): po pierwsze, w celu zapobiegania szerzeniu zakażeń i chorób zakaźnych, osoby chore albo podejrzane o zachorowanie mogą podlegać obowiązkowej hospitalizacji. Osoby zdrowe, które pozostawały w styczności z chorymi podlegają natomiast obowiązkowej kwarantannie lub nadzorowi epidemiologicznemu, jeżeli tak postanowią organy inspekcji sanitarnej, na okres nie dłuższy niż 21 dni, licząc od ostatniego dnia styczności. Jedna osoba może być poddana kwarantannie lub nadzorowi epidemiologicznemu więcej niż raz, do czasu stwierdzenia braku zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego (art. 34),
• w przypadku wystąpienia stanu epidemii lub stanu zagrożenia epidemicznego o charakterze i w rozmiarach przekraczających możliwości działania właściwych organów administracji rządowej i organów samorządu terytorialnego, Rada Ministrów może określić, w drodze rozporządzenia, na podstawie danych przekazanych przez właściwych ministrów, wojewodów i Głównego Inspektora Sanitarnego zagrożony obszar wraz ze wskazaniem rodzaju strefy, na którym wystąpił stan epidemii lub stan zagrożenia epidemicznego oraz rodzaj stosowanych rozwiązań (art. 46a). Tymi rozwiązaniami mogą być 1) ograniczenia, obowiązki i nakazy, o których mowa w art. 46 ust. 4 (czyli np. czasowe ograniczenie sposobu ograniczania się), (…) 5) obowiązek poddania się kwarantannie, 6) miejsce kwarantanny; 7) zakaz opuszczania miejsca kwarantanny; (…) 10) nakaz lub zakaz przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach; 11) zakaz opuszczania strefy zero przez osoby chore i podejrzane o zachorowanie (wyjaśnienie pojęć strefy zero, buforowej itd. wynika z art. 2 pkt 36-40); 12) (art. 46b).
• tzw. ustawa w sprawie koronawirusa, czyli ustawa z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych: trzeba mieć na uwadze, że zgodnie z jej art. 10 ust. 1 Prezes Rady Ministrów może, na wniosek ministra zdrowia, nałożyć na jednostkę samorządu terytorialnego obowiązek wykonania określonego zadania w związku z przeciwdziałaniem COVID-19. Zgodnie zaś z art. 11 ust. 1 wojewoda może wydawać polecenia obowiązujące m.in. organy samorządu terytorialnego, czy samorządowe osoby prawne oraz samorządowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej w związku z przeciwdziałaniem COVID-10. 

Skoro przepisy wprowadzone w związku z pojawieniem się koronawirusa w Polsce nie przewidują nakazów czy zakazów mających zastosowanie wyłącznie do uczniów, to w sprawie ich legitymowania należy sięgnąć do regulacji już istniejących. Podmiotem najczęściej wyznaczanym do legitymowania są straże gminne (miejskie). Straż miejska działa na podstawie ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych i jest jednostką organizacyjną gminy (trzeba więc pamiętać o ew. uprawnieniach z art. 11 ust. 1 tzw. ustawy w sprawie koronawirusa). Straż miejską oraz jej regulamin tworzy i wydaje rada gminy (miejska, miasta), a przełożonym komendanta jest wójt (burmistrz, prezydent miasta). Co do zasady to wójt (burmistrz, prezydent miasta) sprawuje nadzór nad działalnością straży miejskiej. W zakresie wykonywania części jej obowiązków (z art. 12) nadzór ten sprawuje jednak wojewoda, przy pomocy komendanta wojewódzkiego policji działającego w jego imieniu (art. 9).

Co istotne:

• straż wykonuje zadania w zakresie ochrony porządku publicznego, wynikające z ustaw i prawa miejscowego (art. 10 ust. 1), 
• katalog zadań straży miejskiej z art. 11 jest przykładowy i może obejmować więcej zadań (na co wskazuje zwrot ,,w szczególności”), ale jedynym właściwym, a przewidzianym wprost w kontekście legitymowania uczniów może być pkt 8: ,,informowanie społeczności lokalnej o stanie i rodzajach zagrożeń, a także inicjowanie i uczestnictwo w działaniach mających na celu zapobieganie popełnieniu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi”. Wykonując zadanie, strażnik miejski ma prawo do m.in. ,,udzielania pouczeń, zwracania uwagi, ostrzegania lub stosowania innych środków oddziaływania wychowawczego”, ,,legitymowania osób w uzasadnionych przypadkach w celu ustalenia ich tożsamości”, ,,ujęcia osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia i niezwłocznego doprowadzenia do najbliższej jednostki Policji” (art. 12),
• legitymując, strażnik ma obowiązek przedstawić swoje dane: ,,strażnik przy wykonywaniu czynności, o których mowa w art. 12, jest obowiązany przedstawić się imieniem i nazwiskiem, a ponadto na żądanie osoby, której czynności te dotyczą, okazać legitymację służbową w sposób umożliwiający odczytanie i zanotowanie nazwiska strażnika oraz organu, który wydał legitymację’’ (art. 22). 

Czyli nawet przyjmując założenie, że strażnik miejski kieruje się uzasadnionym przypadkiem ustalenia tożsamości ucznia, może on legitymować, ale nie przysługują mu żadne środki, żeby odesłać osobę na kwarantannę (jedynie z tego tytułu, że jest uczniem), czy wyciągnąć dalsze konsekwencje prawne. Takiej podstawy prawnej nie posiada również dyrektor szkoły.