W dniach 18-21 czerwca gościliśmy w Wilnie na największej na świecie konferencji poświęconej przeciwdziałaniu korupcji – IACC (International Anti Corruption Conference). To temat, którym Polska niestety od dłuższego czasu się nie zajmuje.

Czy w Polsce mamy problem z korupcją?

Jako państwo nie posiadamy kompleksowego programu lub strategii walki z korupcją. W badaniach dotyczących sektora ochrony zdrowia prowadzonych przez Akademię Antykorupcyjną w 2023 roku 11% respondentów przyznało się do wręczenia łapówki lekarzowi, ordynatorowi, pielęgniarce czy położnej w ostatnich kilku latach. Z kolei w Indeksie Percepcji Korupcji 2023 opracowywanym przez Transparency International Polska uzyskała 54 na 100 punktów (średnia UE to 64 punkty) i zajęła 47 miejsce na 180 państw. Państwa oceniane są w skali od 0 do 100 pkt, gdzie 100 pkt oznacza najwyższą ocenę (sektor publiczny jest wolny od korupcji), a 0 pkt to najniższa ocena oznaczająca, że dany kraj jest oceniany jako bardzo skorumpowany. Polska w tym zestawieniu od 2016 roku systematycznie traci punkty.

Raport TI wskazuje na trzy rodzaje zjawisk charakterystycznych dla krajów o niższej punktacji w Indeksie Percepcji Korupcji (CPI). Pierwszym z nich jest bezkarność urzędników publicznych – niskie prawdopodobieństwo nałożenia kar za nieprzestrzeganie przepisów oraz niedopełnianie obowiązków może sprzyjać korupcji. Drugim kluczowym czynnikiem jest skuteczność i niezawisłość sądów, które są fundamentem sprawiedliwości. Trzeci z nich to dostęp do wymiaru sprawiedliwości dla wszystkich grup społecznych. W krajach o wysokim poziomie korupcji równość wobec prawa nie jest zagwarantowana.

Polska ratyfikowała konwencję antykorupcyjną – UNCAC, która akcentuje transparentność jako kluczowy element walki z korupcją, nakładając na państwa obowiązek wprowadzenia środków zwiększających przejrzystość w administracji publicznej. Jednak sama jawność do wyplenienia korupcji nie wystarczy – konieczne jest, aby obywatele działali na podstawie uzyskanych informacji, np. zgłaszając korupcję odpowiednim władzom lub nie głosując na skorumpowanych polityków.

Jak skutecznie walczyć z korupcją?

Podczas konferencji mogliśmy się dowiedzieć o działaniach antykorupcyjnych prowadzonych w innych krajach przez media, społeczeństwo obywatelskie czy na poziomie planowania polityk w różnych dziedzinach. Poniżej kilka najciekawszych przykładów.

Meksyk #3de3

Akcja #3de3 została zainicjowana przez Transparencia Mexicana we współpracy z Instytutem Meksykańskim ds. Konkurencyjności (IMCO). Jest inicjatywą antykorupcyjną, która ma na celu zwiększenie jawności wśród kandydatów na urzędy publiczne. Nazwa #3de3 odnosi się do trzech deklaracji, które kandydaci dobrowolnie przedstawiają w trakcie kampanii wyborczej: deklaracji majątkowej, deklaracji o konfliktach interesów oraz deklaracji podatkowej. Inicjatywa została również przyjęta w innych krajach Ameryki Łacińskiej, takich jak Kolumbia, Kostaryka, Gwatemala i Honduras.

Partnerstwo na rzecz otwartych rządów (OGP)

Przystąpienie do partnerstwa to jeden z naszych postulatów, o którym pisaliśmy m.in. w naszych rekomendacjach w Raporcie o stanie jawności. O tym, że warto przystąpić do tej inicjatywy, dwa miesiące temu mówił także minister Bodnar. Podczas konferencji odbył się panel poświęcony temu, jak tworzenie planów działania OGP pozwala państwom wzmocnić i zaplanować działania antykorupcyjne. Przede wszystkim dzieje się tak dzięki publikacjom rejestrów umów czy danych z przetargów.

Dać “zęby” UNCAC

Zgodnie z IRM – mechanizmem przeglądu wdrożenia Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko Korupcji (UNCAC) – państwa raportują swoje postępy w sprawie wprowadzania zobowiązań antykorupcyjnych. Obecnie kończy się drugi przegląd, który pierwotnie miał zakończyć się w 2020 roku. Badania przeprowadzone przez UNCAC Coalition pokazują, że mechanizm jest słaby, brakuje mu przejrzystości i jest nieefektywny. Państwa na razie nie są zobowiązane do publikowania kluczowych informacji i dokumentów, takich jak przeglądy krajowe. Tylko połowa państw dobrowolnie opublikowała pełne raporty krajowe z pierwszego przeglądu. W przeciwieństwie do innych mechanizmów monitorowania antykorupcyjnego, IRM nie ma formalnej procedury follow-up w celu oceny postępów we wdrażaniu zaleceń przeglądu krajowego. Tylko 38 krajów z 188 Państw-Stron opublikowało działania follow-up dla pierwszego cyklu przeglądów, a tylko jeden kraj opublikował je dla drugiego cyklu. W ostatnich latach powstały też strony monitorujące wdrażanie konwencji przygotowane przez organizacje społeczne z Ukrainy czy Nigerii.

Dobry przykład z Paragwaju i zły z Włoch

Podczas sesji prowadzonej przez prof. Christiana Stone z Oxfordu padły ciekawe przykłady udanej walki z korupcją. W instytucjach, które zmagały się z korupcją, ważna okazała się nie tylko rozliczalność i odpowiedzialność skorumpowanych osób, ale także wprowadzenie nowych standardów dotyczących etyki czy transparentności. We Włoszech akcja “Czyste ręce”, pomimo spektakularnych zatrzymań, nie spowodowała trwałych zmian – w miejsce skompromitowanych polityków pojawili się nowi, którzy wykorzystali istniejące mechanizmy. Ciekawy jest przykład minister mieszkalnictwa z Paragwaju, która podniosła standardy i zbudowała zaufanie do swojego urzędu poprzez publikowanie podpisywanych przez siebie dokumentów. W ciągu pierwszego roku urzędowania wprowadziła nowe regulacje i procesy, zwiększyła transparentność oraz znacząco poprawiła reputację ministerstwa, zwiększając jednocześnie sześciokrotnie liczbę wybudowanych domów i mieszkań.

Zmierzyć korupcję

Korupcja jest skomplikowanym zjawiskiem, które stanowi wyzwanie dla pomiaru. Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) uruchomił inicjatywę mającą na celu wzmocnienie globalnych wskaźników korupcji, zwiększenie przejrzystości oraz wzmocnienie dyskursu globalnego na temat korupcji. UNDP chce opracować nowe metodologie i narzędzia do pomiaru korupcji oparte na dowodach. Mogą one być używane do oceny postępów krajów w walce z korupcją. Inicjatywa koncentruje się na rozwijaniu globalnych wskaźników korupcji i antykorupcji w trzech obszarach: integralności w zamówieniach publicznych, zgodności i skuteczności globalnych środków antykorupcyjnych oraz doświadczeń firm z łapówkarstwem.

Deklaracja z Wilna

Konferencja zakończyła się wspólną deklaracją dotyczącą dalszych działań. Podkreślono potrzebę współpracy w obliczu globalnych zagrożeń wywoływanych przez korupcję. Uczestnicy zobowiązali się do ochrony obrońców praw człowieka oraz wzmocnienia przepisów wspierających sygnalistów. Wezwano do zwalczania przestępstw środowiskowych i wzmocnienia działań przeciwko kleptokratom oraz przestępczości zorganizowanej. Deklaracja podkreśla konieczność wykorzystania technologii w walce z korupcją oraz ochrony demokracji i praw człowieka. Ponadto zaapelowano o zatrzymanie przepływu brudnych pieniędzy oraz budowę etycznej, globalnej gospodarki.