38 organizacji społeczeństwa obywatelskiego, praw człowieka, dziennikarskich i  wspierających media wzywa Komisję Europejską do wzmocnienia skuteczności dialogu na temat państwa prawa, poprawy wpływu raportowania oraz podjęcia zdecydowanych działań przeciwko systematycznym naruszeniom praw człowieka w państwach członkowskich UE.

W lipcu 2024 roku Komisja Europejska opublikuje po raz piąty coroczny raport na temat praworządności. Pomimo pewnych usprawnień w procesie raportowania, takich jak publikacja kalendarza wizyt w poszczególnych krajach, wiele kwestii dotyczących zarówno procesu, jak i treści, które zostały podkreślone w poprzednich wspólnych oświadczeniach organizacji społeczeństwa obywatelskiego, pozostaje nierozwiązanych. Obejmują one trwałe problemy z systematyczną i transparentną współpracą Komisji z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego na przestrzeni cyklu raportowania, brak szczegółowości zaleceń, niepowodzenie państw członkowskich w realizacji decyzji sądowych oraz ograniczenia w wolności mediów oraz wolności słowa, zgromadzeń i stowarzyszeń. W czasach, gdy coraz częściej kwestionuje się rządy  prawa w Europie, konieczne jest, aby raport na temat praworządności był krytyczny, konkretny, a zalecenia możliwe do wyegzekwowania. Po europejskich wyborach odbywających się od 6 do 9 czerwca 2024 roku, nowy Przewodniczący Komisji Europejskiej powinien pokazać swoje zaangażowanie i wizję na rzecz praworządności, wyznaczając nowemu Komisarzowi ambitne zadanie dalszego rozwijania i wzmacniania raportu na ten temat oraz mechanizmu, który spowoduje, że stanie się on bardziej przejrzysty, partycypacyjny i skuteczny.

Poniższe zalecenia podzielone są na zalecenia dla następnej Komisji Europejskiej (1-3) oraz zalecenia w celu zwiększenia skuteczności raportowania na temat państwa prawa i praworządności (4-8).

Nasze główne zalecenia dla Komisji to:

1. Wzmocnienie praworządności  jako kluczowego priorytetu w następnym programie Komisji.
2. Silny mandat dla nowego Komisarza ds. Sprawiedliwości.
3. Lepsza samoocena skuteczności praworządności.
4. Kontynuacja corocznych raportów na temat praworządności i ich bardziej kontekstualne i szczegółowe sporządzanie.
5. Zaadresowanie obaw dotyczących społeczeństwa obywatelskiego.
6. Podjęcie zdecydowanych i systematycznych działań przeciwko nieprzestrzeganiu decyzji sądowych.
7. Ochrona wolności wypowiedzi i informacji oraz wolności mediów.
8. Poprawa widoczności i świadomości raportu na temat praworządności.

1. Wzmocnienie praworządności jako kluczowego priorytetu w następnym programie Komisji

Uważamy, że praworządność musi pozostać najwyższym priorytetem w programie prac kolejnej Komisji i musi być dalej wzmacniana. Praworządność jest kluczowa dla ochrony procesów demokratycznych oraz obrony wartości traktatowych UE, w tym praw człowieka. Dlatego zakres narzędzi państwa prawa powinien być wystarczająco elastyczny, aby oceniać wpływ deficytów praworządności w państwach członkowskich na prawa człowieka, równość i demokrację. Poprawa praworządności w państwach członkowskich UE zwiększa również funkcjonalność instytucji UE.

Zobowiązanie UE do praworządności wzmacnia także reputację Unii w jej działaniach zewnętrznych, demonstrując jej niezachwianą determinację w obronie wartości demokratycznych. Podkreślanie znaczenia praw i wartości wewnętrznych i zewnętrznych UE jest kluczowe w obliczu obecnych dużych globalnych wyzwań, gdy naruszenia praworządności są coraz bardziej powszechne.

2. Silny mandat dla nowego Komisarza ds. Sprawiedliwości

Ważne jest, aby list nowego Przewodniczącego Komisji do wyznaczonego Komisarza ds. Sprawiedliwości zawierał jasny mandat, określający odpowiedzialność Komisarza za zapewnienie wdrożenia standardów praworządności we wszystkich państwach UE oraz za przyjęcie konkretnych środków na ich ochronę. Zgodnie z Artykułem 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TEU), mandat Komisarza powinien obejmować silne gwarancje ochrony i promocji praworządności, demokracji, równości oraz praw podstawowych.

Rola monitorująca Komisarza powinna zostać wzmocniona, aby naruszenia w państwach członkowskich mogły być szybko wykrywane i zgłaszane, a działania zapobiegawcze mogły być omawiane z odpowiednimi rządami. Mandat powinien również mocno podkreślać istotne wyroki Trybunału Sprawiedliwości UE (TSUE) i ich konsekwentne egzekwowanie. Ponadto istotne jest, aby Przewodniczący zalecił Komisarzowi ds. Sprawiedliwości bliższą i intensywniejszą pracę z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego.

Należy zwiększyć liczbę pracowników z wiedzą ekspercką w tej dziedzinie w ramach DG JUST. Pod kierownictwem Komisarza, DG powinno utworzyć oddział dedykowany monitorowaniu i wdrażaniu wyroków TSUE oraz zapewnić program szkoleniowy dla władz krajowych w kwestiach związanych z praworządnością i ramami UE w tej dziedzinie.

Priorytetyzowanie praworządności z konkretnymi uprawnieniami w odniesieniu do Komisarza podkreśla zaangażowanie UE i jej instytucji w utrzymanie fundamentalnych wartości zawartych w Traktatach.

3. Lepsza samoocena skuteczności praworządności

Komisja powinna priorytetowo traktować udzielanie wskazówek państwom członkowskim w stosowaniu narzędzi państwa prawnego oraz przestrzeganiu zasad praworządności, również na przestrzeni cyklu raportowania. Aby narzędzia państwa prawnego UE były skuteczne, konieczne jest, aby sama UE transparentnie podchodziła do wykorzystania tych narzędzi w państwach członkowskich. Obecnie istnieje ryzyko, że względy polityczne związane z zamrażaniem i odmrażaniem funduszy UE w ramach mechanizmów warunkowości, zamiast przestrzegania kryteriów określonych przez Komisję, osłabiają skuteczność i wiarygodność ram praworządności UE.

Komisja powinna zapewnić aktywne i konsekwentne stosowanie ram praworządności wobec każdego państwa członkowskiego naruszającego wartości demokratyczne i pełną ochronę interesów finansowych UE. System oceny wydajności państw członkowskich powinien być ulepszony poprzez bardziej jasne oceny wydajności i analizy zawarte w raportach. Komisja musi częściej i bardziej szczegółowo monitorować wpływ zaleceń zawartych w raporcie. Obejmuje to ocenę, czy zalecenia są wdrażane, czy też państwo członkowskie podejmuje wysiłki na rzecz naprawienia problemów poprzez autentyczne reformy. Komisja powinna wyjaśnić, jakie dodatkowe środki są wymagane, jeśli państwo nie wdroży w pełni zalecenia.

Komisja powinna angażować niezależnych ekspertów oraz organizacje społeczeństwa obywatelskiego w opracowywanie zaleceń i ocenę postępów państw członkowskich, w centrum których powinno być naprawienie nadużyć przez odpowiednie rządy na poziomie krajowym.

Ponadto istotne jest, aby istniała wystarczająca łączność między raportowaniem a działaniem, ponieważ dotychczasowe wnioski i zalecenia nie mają konkretnej łączności z innymi narzędziami państwa prawnego UE.

4. Kontynuacja corocznych raportów na temat praworządności i ich bardziej kontekstualne i szczegółowe sporządzanie

Praworządność oraz ochrona praw człowieka są wzajemnie powiązanymi i nakładającymi się celami. Coroczne raporty na temat praworządności mogłyby skorzystać z wprowadzenia analiz intersekcjonalnych, które zajmują się konkretnymi marginalizowanymi grupami na przecięciach dyskryminacji oraz bardziej dogłębną analizą problemów związanych z prawami człowieka i naruszeń w państwach członkowskich.

Komisja powinna również lepiej komunikować raporty na temat praworządności. Zalecenia powinny być bardziej konkretne i mierzalne oraz służyć jako jasne punkty odniesienia dla reform legislacyjnych, politycznych i instytucjonalnych państw członkowskich. Dotyczy to również sposobu wyboru, oceny i wdrażania konkretnych zaleceń w rozdziałach krajowych, a także punktów odniesienia używanych do oceny sytuacji w państwie członkowskim.

Rozdziały krajowe raportu z 2023 roku podkreślały pozytywne aspekty postępu w reformach państw członkowskich, pomijając lub zbywając pozostałe wyzwania i udokumentowane braki. Przyszłe raporty muszą wyraźnie pokazywać zarówno postęp dokonany przez państwa członkowskie, jak i brak postępu, wraz z dowodami oraz zawierać konkretne i określone zalecenia i punkty odniesienia.

5. Zaadresowanie obaw dotyczących przestrzeni obywatelskiej

Naruszenia prawa, w tym prawa do protestu i coraz bardziej wrogi klimat dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego, były zgłaszane w kilku państwach członkowskich. Problemy takie, jak oszczerstwa i kampanie dyskredytujące, kryminalizacja organizacji pozarządowych (OPZ), które na przykład wspierają migrantów, otrzymują zagraniczne fundusze lub działają przeciwko instytucjonalnemu rasizmowi w społeczeństwie. Wszystko to stanowi poważną przeszkodę dla państwa prawnego.

UE powinna ustanowić mechanizm, który umożliwia organizacjom społeczeństwa obywatelskiego i obrońcom praw człowieka zgłaszanie nielegalnych ograniczeń i ataków. Taki mechanizm będzie również priorytetowo traktował zapobieganie poprzez zapewnienie bezpośredniego wsparcia dla tych podmiotów oraz odpowiedzialność władz krajowych i rządu za takie negatywne zjawiska, a nie tylko reakcję ze strony UE.

Niezwykle istotne jest, aby UE angażowała organizacje społeczeństwa obywatelskiego w korzystanie we wszystkich narzędzi na rzecz praworządności, w tym w całym cyklu sprawozdawczym. Ponadto sprawozdanie na temat praworządności powinno w bardziej spójny sposób odnosić się do naruszeń przestrzeni obywatelskiej w rozdziałach krajowych oraz zawierać zdecydowane i jasne zalecenia przeciwko takim naruszeniom.

6. Podjęcie zdecydowanych i systematycznych działań przeciwko nieprzestrzeganiu decyzji sądowych

Komisja powinna opracować systematyczne podejście do skutecznego reagowania na przypadki, w których państwa członkowskie nie wdrażają decyzji europejskich sądów. Krajowe i lokalne organizacje społeczeństwa obywatelskiego oraz NHRIs powinny być traktowane jako partnerzy w osiągnięciu tego celu, poprzez pomoc we wdrażaniu decyzji sądowych na poziomie krajowym i zgłaszanie przypadków nieprzestrzegania ich do Komisji. DG JUST powinna utworzyć dedykowany oddział do monitorowania i wdrażania wyroków TSUE, w tym naruszeń na poziomie krajowym. Komisja powinna zaproponować, aby sąd nałożył kary finansowe w przypadku nieprzestrzegania.

W związku ze wznowieniem negocjacji dotyczących przystąpienia UE do ETPC w ramach Artykułu 6(2) TEU, ważne jest lepsze rozwiązanie problemu nieprzestrzegania wyroków ETPC przez państwa członkowskie w raporcie na temat państwa prawa.

Równolegle Komisja powinna wykorzystać inne dostępne instrumenty, w tym środki finansowe i procedury naruszeń, aby wywierać presję na państwa członkowskie, które nie wdrażają reform zgodnie z wyrokami sądu.

7. Ochrona wolności wypowiedzi, informacji oraz wolności mediów

W przyszłych raportach dotyczących praworządności Komisja powinna w pełni ocenić, w jaki sposób każde państwo członkowskie zapewnia wdrożenie kluczowych instrumentów prawnych w obszarze wolności mediów, takich jak Europejska Ustawa o Wolności Mediów (EMFA), Rekomendacja dotycząca ochrony, bezpieczeństwa i wzmocnienia dziennikarzy, Dyrektywa w sprawie ochrony osób uczestniczących w życiu publicznym przed wyraźnie nieuzasadnionymi lub nadużywającymi postępowaniami sądowymi (Dyrektywa Anty-SLAPP) oraz Rekomendacja dotycząca strategicznych pozwów przeciwko uczestnictwu publicznemu (Rekomendacja Anty-SLAPP).

Uważamy, że jest to istotne ze względu na spadek wolności mediów i ochrony dziennikarzy w wielu państwach członkowskich UE. Jak udokumentowano w licznych raportach (np. Media Pluralism Monitor 2023, Mapping Media Freedom), miały miejsce liczne ataki na dziennikarzy oraz próby ograniczenia wolności mediów. Chociaż dwa istotne akta – EMFA oraz Dyrektywa Anty-SLAPP – zostały zatwierdzone pod koniec 2023 roku, istnieją obawy, czy te prawa mogą poprawić sytuację dziennikarzy i mediów w UE. Konieczna jest polityczna wola państw członkowskich UE do ambitnej implementacji.

Następny Komisarz powinien być wyposażony w silne legitymacje w tym obszarze, aby wolność prasy i prawo do informacji stały się priorytetem na kolejną kadencję.

8. Poprawa widoczności i świadomości raportu na temat praworządności

Na mocy obecnego mandatu Komisji, raporty na temat praworządności były publikowane tuż przed przerwą letnią, co efektywnie zmniejszało widoczność raportu. Chociaż Raport na temat praworządności 2024 ponownie zostanie opublikowany w lipcu, nowy program pracy Komisji daje optymalną okazję do przeglądu corocznego cyklu i przesunięcia daty publikacji w celu zwiększenia widoczności raportu i przyciągnięcia większej uwagi. Raport powinien być również uzupełniony o przyjazne użytkownikom arkusze informacyjne oraz inne materiały medialne we wszystkich językach UE. Komisja powinna utworzyć strony krajowe online zawierające wszystkie niezbędne informacje na temat raportów, konsultacji, misji krajowych i wdrożenia zaleceń przez państwa członkowskie, aby ułatwić dostęp do procesu i zrozumienie problemów związanych z praworządnością dla obywateli UE oraz organizacji społeczeństwa obywatelskiego.

Cieszymy się z faktu, że Komisja przyjęła naszą wcześniejszą rekomendację dotyczącą lepszej komunikacji harmonogramów wizyt w poszczególnych krajach. Jednakże przejrzystość partnerów konsultacyjnych w różnych państwach członkowskich nadal wymaga poprawy. Osoby indywidualne i organizacje społeczeństwa obywatelskiego powinny być informowane, w jaki sposób mogą uczestniczyć we wszystkich etapach procesu raportowania. Proces raportowania może być otwarty, przejrzysty i partycypacyjny tylko wtedy, gdy obywatele są poinformowani o procesie, a społeczeństwo obywatelskie ma wystarczająco dużo czasu i środków, aby wnieść swój wkład.

Sygnatariusze:

1. ACAT Belgium
2. ACAT France  
3. ALDA – European Association for Local Democracy
4. ARTICLE 19
5. Association of European Journalists (AEJ)
6. Citizens Network Watchdog Poland 
7. Civil Liberties Union for Europe
8. Committee to Protect Journalists 
9. Community Media Forum Europe 
10. Democracy Reporting International (DRI)
11. DEMAS – Association for Democracy Assistance and Human Rights
12. Demo Finland 
13. Europäischer Austausch / European Exchange 
14. European Centre for Press and Media Freedom (ECPMF)
15. European Federation of Journalists (EFJ)
16. European Partnership for Democracy (EPD)
17. Fédération internationale des ACAT / International Federation of ACAT
18. Fédération internationale pour les droits humains (FIDH)
19. Free Press Unlimited
20. Human Rights and Democracy Network Internal Working Group
21. Human Rights House Foundation 
22. Human Rights House Zagreb 
23. Human Rights Watch
24. Hungarian Helsinki Committee
25. IFEX
26. ILGA Europe –  European region of the International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association
27. Initiative for Freedom of Expression – Turkey (IFOX)
28. International Commission of Jurists (ICJ)
29. International Planned Parenthood Federation European Network (IPPF EN)
30. International Press Institute (IPI)
31. International Rehabilitation Council for Torture Victims (IRCT)
32. Netherlands Helsinki Committee
33. Osservatorio Balcani Caucaso Transeuropa
34. Protection International 
35. Reporters Without Borders (RSF) 
36. Society of Journalists
37. South East Europe Media Organisation (SEEMO)
38. ​​WACC Europe