Wywożą śmieci, dostarczają wodę, prąd, zapewniają transport. Spółki komunalne towarzyszą nam na każdym kroku, zwłaszcza w mieście. Zwykle zauważamy ich obecność, gdy coś przestaje działać. Czy możemy, jako mieszkańcy, zajrzeć za drzwi takiej spółki, zobaczyć, jak funkcjonuje i czy dobrze wywiązuje się ze swoich obowiązków? My postanowiliśmy to sprawdzić!

Kilka słów o spółkach komunalnych

Spółki komunalne to spółki prawa handlowego, założone przez gminę do realizacji zadań publicznych – ich działanie reguluje ustawa o gospodarce komunalnej. To jedyny typ spółki, który może założyć gmina i do której może przystąpić. Czym są owe zadania publiczne? To zadania własne gminy, czyli takie, które polegają na zaspokajaniu potrzeb wspólnoty. Należy do nich m.in. zaopatrzenie w wodę, gaz, prąd, ogrzewanie, wywóz śmieci, utrzymanie porządku na terenie gminy czy transport. Oczywiście nie wszystkie usługi tego typu realizują spółki gminne, często są one zapewniane przez spółki skarbu państwa. Bywa również, że gmina zleca wykonanie zadań własnych prywatnemu podmiotowi, dzieje się tak zwłaszcza w mniejszych gminach, które na przykład zamiast tworzyć spółki zajmujące się wywozem śmieci, zlecają to zewnętrznej firmie. Dlatego nie w każdej gminie znajdziemy spółkę komunalną, zdecydowanie częściej funkcjonują one w miastach. 

Dlaczego chcemy przyjrzeć się spółkom?

Spółki komunalne to grupa w swojej masie niezbadana, a mieszkańcy od lat zwracają się do nas z problemami związanymi z nieprawidłowościami i brakiem jawności w tego typu przedsiębiorstwach. Kilka lat temu poznaliśmy inspirujący przykład rankingu przejrzystości spółek robiony przez Transparency International Słowacja. Wiedząc, jak porównania i rankingi wpływają na poprawę działań wielu instytucji, nawet jeśli nieco pozorną, chcieliśmy zrobić taki i w Polsce. Problemem było jednak to, że z międzynarodowego porównania spółek w zakresie przejrzystości wynikało, że polskie spółki zostały daleko w tyle za innymi krajami grupy wyszehradzkiej (Szukamy przejrzystej spółki komunalnej. Pomożecie?)

Od tego czasu minęły 4 lata. Uznaliśmy, że czas sprawdzić, czy w spółkach komunalnych jest więcej przejrzystości. Innym powodem, który skłonił nas do podjęcia tego tematu, są często sygnalizowane nieprawidłowości w funkcjonowaniu spółek samorządowych. Prowadząc ten monitoring, chcemy zdiagnozować sytuację, by móc zaproponować rozwiązania, które zwiększą przejrzystość spółek komunalnych. Dzięki niej spółki będą służyły mieszkańcom, a jak najmniej realizowały interesy władzy. 

DOŁĄCZ DO ANALIZY

O co pytaliśmy spółki?

W lutym 2021 r. wysłaliśmy 16 pytań do kilkuset spółek komunalnych w Polsce, korzystając z naszego systemu do masowej wysyłki wniosków: https://fedrowanie.siecobywatelska.pl/. O co pytaliśmy?

Czy spółka prowadzi Biuletyn Informacji Publicznej?

Spółki komunalne, jako podmioty zobowiązane do udostępnienia informacji publicznej, muszą prowadzić online Biuletyn Informacji Publicznej (BIP), w którym publikowałyby informacje dotyczące ich działalności. Chcieliśmy sprawdzić, czy spółki wywiązują się z tego obowiązku. Chcieliśmy również wiedzieć, czy spółka w swoim BIP-ie publikuje jakiekolwiek informacje, dlatego zapytaliśmy, czy można tam znaleźć dokumenty z prac organu oraz raporty z kontroli wewnętrznych i zewnętrznych.

Czy spółka prowadzi rejestr umów?

Rejestry umów pozwalają przyjrzeć się, z kim podmiot zawiera umowy i na jakie kwoty. Ważne, by taki rejestr był ogólnodostępny, dlatego zapytaliśmy, czy jest publikowany BIP-ie lub na stronie internetowej spółki.

Czy spółka posiada procedury zamówień z wolnej ręki?

Ciekawiło nas jak wybierane są podmioty, z którymi zawierane są umowy nie podlegające obowiązkowym procedurom prawnym. Pomyśleliśmy, że nim sprawdzimy jakie zasady kierują osobami decydującymi o zamawianiu usług, drobnych prac czy zakupów, sprawdzimy czy takie takie zasady zostały w ogóle spisane. To, co się w nich znalazło, np. – jakie są kryteria wyboru, czy spółka obowiązkowo kieruje zapytania do wielu podmiotów lub ogłasza możliwość przygotowania oferty, to przedmiot do osobnej analizy 

Dotacje/darowizny/stypendia/sponsoring

To obszar, który nie jest regulowany żadnymi przepisami ustawowymi. Dlatego zapytaliśmy, czy spółki mają jakieś wewnętrzne zasady regulujące przyznawanie dotacji czy sponsoringu i czy gdzieś je publikują. Pytaliśmy też, czy przyznają dotacje. To pytania wyjątkowo istotne. Nieprzejrzystość tego obszaru działania stanowi możliwość budowania sobie poparcia politycznego, kolesiostwa i nepotyzmu, a także ukrywania wydatków, których ze względu na zasady przejrzystości nie można dokonać z budżetu gminy. Nie jest tak, że jeśli spółka nie publikuje, jak wydaje pieniądze, to na pewno te zjawiska występują, ale jest takie ryzyko i naszym celem na pewno w przyszłości będzie uporządkowanie tego obszaru. Zwłaszcza że spółki często zasłaniają się tajemnicą przedsiębiorcy, a zdarza się że sądy się z nimi zgadzają. Dlatego zamiast starać się o przejrzystość w pojedynczych spółkach, trzeba pokazać czy jest to poważny problem i odnieść go do standardów światowych (OECD). Na tym etapie jednak, pytamy jedynie o to, jakie procedury spółka posiada i co już jest jawne. 

Jakie były przychody spółki w 2019 r.?

Kiedy analizujemy dane, często brakuje nam wyobrażenia o jakim budżecie w ogóle mówimy, dlatego zapytaliśmy także o przychody spółki. To nam pozwoli uzyskać zbiorcze wyobrażenie o pieniądzach, którymi „obracają” badane przez nas spółki.

Jaka była strata spółki w 2019 r.?

Spółka komunalna nie musi być rentowna. Ale po zestawieniu z innym pytaniem – o realizację celów zarządczych i relację części stałej wynagrodzeń zarządu (czyli pensji) do części zmiennej (czyli swego rodzaju premii) pozwala nam zwrócić uwagę na spółki, którymi szczególnie warto się zainteresować. 

Pensja i premie zarządu spółki a realizacja celów zarządczych

Pytamy o pensję członków zarządu spółki (część stała wynagrodzenia), a także o przyznawane premie (część zmienna wynagrodzenia). Zgodnie z ustawą z 2016 roku o zasadach kształtowania wynagrodzeń osób kierujących niektórymi spółkami, członkowie zarządu mogą otrzymywać wynagrodzenie od 1-krotności do 3-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w czwartym kwartale roku poprzedniego, ogłoszonego przez Prezesa GUS. Mogą jednak otrzymać także tzw. część zmienną, zależną od poziomu realizacji celów zarządczych np. zysku netto, zmniejszenia straty, obniżenie kosztów. W przypadku naszego monitoringu nie sprawdzamy zgodności z prawem, a raczej chcemy uchwycić czy część zmienna często się pojawia i czy rodzą nam się jakieś pytania związane z powiązaniem z celami zarządczymi. Ten ogólny obraz pozwoli nam w przyszłości pogłębiać temat. 

Czy radni korzystają z uprawnień i interesują się spółkami komunalnymi?

W 2018 roku do ustawy o samorządzie gminnym (art. 24 ust. 2) wprowadzono dodatkowe uprawnienie dla radnych. Mogą oni uzyskiwanie informacje i materiały, mieć wstęp do pomieszczeń, w których znajdują się te informacje i materiały, oraz wgląd w działalność (…) spółki. Chcieliśmy sprawdzić czy to działa, czy radni korzystają z tych uprawnień. Wiemy, z pojedynczych sygnałów, że czasem chcą korzystać, ale nie dostają takiej możliwości. Dlatego zadanie tego pytania ma za zadanie nie tylko sprawdzenie, ale też przypomnienie o tych przepisach.

Spółki już odpowiedziały na nasze pytania. Teraz zapraszamy Was do analizowania online ich odpowiedzi. Możecie dołączyć do tej analizy, biorąc udział w kampanii Jawność w spółkach, którą uruchomiliśmy na portalu Sprawdzamyjakjest.pl. Analiza nie wymaga od Was specjalistycznej wiedzy, a jedynie dostępu do internetu i uważnego czytania dokumentów.

DOŁĄCZ DO ANALIZY

Jeśli chcecie sprawdzić, czy interesująca Was spółka została uwzględniona w naszym monitoringu, wyszukacie ją, ograniczając w analizie obszar do jednego powiatu. Jeśli tam jej nie znajdziecie, to może oznaczać, że nie zareagowała na nasz wniosek – można to sprawdzić tutaj – https://fedrowanie.siecobywatelska.pl/ Wystarczy wybrać opcję wyszukiwania instytucji i wpisać w okienku jej nazwę bądź część charakterystyczną nazwy.

Jeśli nie znajdziecie na naszej liście interesującej Was spółki, a uważacie, że warto ją sprawdzić, dajcie nam znać, pisząc na adres: biuro@siecobywatelska.pl.