I. Nie jest jasne, dlaczego nie wymienia się, obok działań strażniczych, działań rzeczniczych.

Opis sytuacji:
Wydaje się, że intencją twórców programu operacyjnego FIO było ogólnie wzmocnienie w sektorze pozarządowym umiejętności:

• sprawdzania jak funkcjonuje prawo i instytucje publiczne,
• wpływania na polityki publiczne poprzez przedstawianie wiarygodnych danych i analiz;
• rozmawiania z politykami w ministerstwach i Parlamencie,
• angażowania obywateli w społeczny nadzór i kampanie na rzecz zmiany;
• egzekwowania prawa.

Wszystkie te działania służą bowiem upodmiotowieniu obywateli, budowaniu ich poczucia wpływu na proces podejmowania decyzji w demokracji oraz budowaniu lepszego państwa – skutecznie odpowiadającego na potrzeby obywateli.
Jasne jest, że istnieje różnica pomiędzy organizacjami, które reprezentują interesy różnych grup oraz tymi, które pilnują zasad, np.:

• aby procesy przebiegały zgodnie z regułami,
• aby każdy mógł zabrać głos w podejmowaniu decyzji,
• aby decyzje podejmowano na podstawie istniejących i wiarygodnych danych,
• aby interpretacja danych była przemyślana,
• aby procesy były przejrzyste,
• aby obietnice były rozliczane.

Biorąc jednak pod uwagę, że interesy poszczególnych grup zapisane są często w postaci nierealizowanych przez polskie państwo praw, trudno będzie często w praktyce dokonywać dobrego rozróżnienia między organizacjami strażniczymi i rzeczniczymi. W momencie bowiem, gdy jakaś organizacja reprezentująca np. osoby głuche, zainteresuje się na ile realizowane są przepisy dotyczące dostępności tłumaczy języka migowego w urzędach, może odkryć że przepisy nie są realizowane w wyniku braku konkretnej szczegółowej regulacji. Chcąc ją wprowadzić musi prowadzić rzecznictwo zmierzające do realizacji celu publicznego, jakim jest realizacja prawa i praworządność instytucji publicznych. Jednocześnie reprezentuje konkretną grupę obywateli mających interes w tym, żeby móc uczestniczyć w życiu społecznym, ale jej działania wynikają z tego że cel wprowadzonego prawa nie został osiągnięty. Do której grupy zostanie zaliczona taka organizacja? Strażniczej czy rzeczniczej?

Warto też zauważyć, że sama kontrola obywatelska bez późniejszej strategii działań w interesie publicznym (czyli bez dążenia do zmiany ewentualnych nieprawidłowości) jest niewystarczająca. Praktyka ostatnich 11 lat celowego wspierania strażnictwa przez Fundację im. Stefana Batorego pokazała, że strażnicy muszą umieć działać na rzecz zmiany, czyli prowadzić rzecznictwo.

Rozumiemy, że wątpliwości może budzić wspieranie z publicznych pieniędzy działalności grup interesów, starających się różnymi, nie zawsze przejrzystymi, metodami o realizację pojedynczych spraw. Wydaje się jednak, że sposobem na wymienione zagrożenia jest opis jakie typu działania mogą być wspierane.

Rekomendacja:
Proponujemy, wyodrębnić komponent Wsparcia Działań Strażniczych i Rzeczniczych i opisać o jaki typ działalności chodzi. Sugerujemy oprzeć się na klasycznej definicji podawanej przez Helsińską Fundację Praw Człowieka w publikacji Monitoring Praw Człowieka. Definicja ta była przez nas wielokrotnie doprecyzowywana i jest najbardziej trafna. Zastrzegamy, że podawana charakterystyka nie jest wierną kopią wymienionej definicji, ale podkreśla że chodzi o działania systemowe, realizację obowiązków instytucji i praw obywateli, czyli trzy zasadnicze kwestie w rozważanym obszarze.

Komponent Wsparcia Działań Strażniczych i Rzeczniczych przeznaczony jest na wspieranie aktywności zmierzającej do systemowych zmian w funkcjonowaniu instytucji państwa, poprzez obywatelską kontrolę działań władz publicznych lub obywatelską kontrolę etyki działań wielkiego biznesu, a także wszelkie inne przedsięwzięcia zmierzające do stworzenia systemu realizacji praw mniejszości.

II. Kwota Komponentu jest zdecydowanie zbyt niska.

Wskazujemy, że równomierne rozłożenie środków FIO po różnego typu działaniach nie realizuje żadnej wizji zmiany w Polsce. Deklarowanym celem Priorytetu 3 jest przyczynianie się do wzrostu partycypacji obywateli w sprawach publicznych. Wśród dofinansowanych projektów jest natomiast sporo projektów szkoleniowych, które same w sobie nie gwarantują, że obywatele będą korzystać ze swoich praw i uczestniczyć w rządzeniu. Dofinansowując projekty nie mające bezpośredniego wpływu na osiągniecie celu Priorytetu, odmawia się jednocześnie możliwości znaczącego wsparcia działaniom strażniczym i rzeczniczym, które bez wątpienia realizują ten cel.

Powstaje zatem pytanie czy Komitet Sterująco- Monitorujący nie mógłby zastanowić się nad wizją zmian w Polsce. Jeśli miałyby iść w kierunku kształtowania realnego wpływu na rządzenie, a nie w dalszą aktywizację i uczenie obywateli, być może warto zastanowić się jak ukształtować proporcje, by nie wynosiły 4% budżetu w stosunku do wszystkich innych działań w Priorytecie.

Ponadto działania strażnicze i rzecznicze pierwotnie (w 2014 roku) miały otrzymać 1,5 mln. złotych na trzy lata. Już w 2014 sygnalizowaliśmy, że jest to kwota zbyt mała. Ostatecznie organizacje strażnicze i rzecznicze w ogóle nie miały swojego Komponentu. Oznacza to, że obecnie środowisko straciło już około 1 mln. złotych. W 2015 roku wprowadzono oznaczenie kierunku, który pozwala wyodrębnić działania strażnicze i rzecznicze. Jednak nie zaproponowano sposobu oceny pozwalającego na ich faktyczne wsparcie. Tym samym nie możemy uznać, że ostateczny wynik należy brać pod uwagę w ocenianiu wsparcia dla tego typu działań w Polsce.

To środowisko szczególnie potrzebuje niezależności. W związku z tym, wiele organizacji nie ubiega się o środki z funduszy europejskich. Tym samym czeka je w 2016 i 2017 roku poważny kryzys finansowy, związany z brakiem źródeł finansowania w postaci środków EOG czy środków szwajcarskich. Innym środowiskom, które dotknie ten problem, będzie dużo łatwiej sobie poradzić, gdyż korzystają np. z dotacji z Europejskiego Funduszu Społecznego.

To właśnie w ciągu najbliższych dwóch lat konieczne jest skierowanie istotnego dofinansowania na działalność strażniczą i rzeczniczą. Zwłaszcza, że dzięki dofinansowaniu ze środków EOG rozwijają się obecnie istotne monitoringi, po których nastąpią działania rzecznicze. Z doświadczenia wiadomo, że zajmują one wiele czasu. W przypadku tego typu organizacji, niewspieranie dalszych działań powoduje, że środki wydane na wcześniejszych etapach, w pewnym sensie marnują się.

Obawiamy się, że proponowane wsparcie szacuje się na podstawie fałszywych przesłanek. Wielokrotnie usłyszeliśmy iż środowisko strażnicze i rzecznicze jest niewielkie i słabe. Rzeczywiście, ten typ działań jest mało popularny w Polsce, co między innymi wynika z zależności polskich organizacji od pieniędzy publicznych. Organizacje, które próbują zmieniać rzeczywistość poprzez wpływ na władze niejednokrotnie przekonują się, że stanowi to zagrożenie dla ich egzystencji. Pomimo tych niesprzyjających warunków, rozwinęło się prężne środowisko strażnicze i rzecznicze. Bardzo istotne zmiany zaszły wciągu ostatnich dwóch lat. O ile nam wiadomo, nie dokonano żadnych wiarygodnych szacunków obu środowisk przed zaplanowaniem Komponentu po raz pierwszy. Już wtedy korzystano z badań przeprowadzonych trzy lata wcześniej przez dra Ryszarda Skrzypca. Naszym zdaniem już nieaktualnych. Tym bardziej nie można ich traktować jako obowiązujących półtora roku później. Ostatnie trzy lata były dynamiczne i kluczowe dla rozwoju organizacji strażniczych. Zaś środowiska organizacji rzeczniczych, o ile nam wiadomo, w ogóle jeszcze nie zbadano. Poza badaniami GUS dotyczącymi 2008 roku.

Warto też zauważyć wnioski pokontrolne Naczelnej Izby Kontroli, która wnosi o „ zintensyfikowanie działań w celu realizacji przedsięwzięć wspierających organizacje strażnicze i rzecznicze w ramach Programu FIO”. W odpowiedzi MPiPS na str. 3 znajduje się akapit: “W przegotowywanym konkursie FIO na 2016r. w Priorytecie 3 planuje się wyodrębnienie komponentu wsparcia działań strażniczych. Organizacje rzecznicze będą mogły składać oferty w konkursie ogólnym. Planowana kwota dotacji wyodrębniona z puli ogólnej środków konkursu FIO 2016 na komponent wsparcia działań strażniczych to 1 mln zł.”

Rekomendacja:
Proponujemy dwukrotne zwiększenie proponowanego budżetu do 1 000 000 zł na 2016 rok i 1 000 000 na 2017 rok.
III. Sposób wyłaniania projektów

Opis sytuacji:
Z uznaniem przyjmujemy wydzielenie osobnego Komponentu, jednak istotne wydaje nam się zorganizowanie prac komisji w taki sposób aby upewnić się, że projekt realizowany przez organizację ma rzeczywiście oparcie w realnych potrzebach, niepokojących zjawiskach i jest silnie osadzony w misji organizacji.
Nie jest jasne, jakie będą kryteria oceny ofert w Komponencie. Karta oceny powinna być znana przed ogłoszeniem konkursu i przyjęta w regulaminie. Brakuje możliwości przygotowania takiej przedyskutowanej wewnątrz środowiska karty oceny. Z drugiej strony podstawą dla oceny projektu jest naszym zdaniem indywidualny kontakt z organizacją
Rekomendacja:
Zważywszy, że pieniądze są bardzo skromne i każda nietrafnie przyznana dotacja, to realna strata dla koniecznych zmian w Polsce, uważamy że należałoby przeprowadzić dwustopniową procedurę wyboru. Najpierw Zespół Oceny Projektów mógłby oceniać aplikacje, a następnie z maksymalnie 25% najlepiej ocenionych organizacji można by przeprowadzić indywidualne rozmowy. Sieć Obywatelska Watchdog Polska jest gotowa zaoferować swoje wsparcie konsultacyjne. Jako, że nie będziemy ubiegać się o dotację, mamy doświadczenie w uczestniczeniu w podobnej procedurze w Fundacji im. Stefana Batorego oraz dobrze znamy środowisko, sądzimy że wnieślibyśmy interesujący punkt widzenia, który Zespół Oceny Projektów mógłby wziąć pod uwagę przy podejmowaniu decyzji. Ta ostatnia należałaby oczywiście do ZOP.
Proponujemy, aby karta oceny nawiązywała do tej, która przedstawiono w Komponencie Działań Systemowych, ze zmianą w punkcie III.3:
Zamiast: W jakim stopniu projekt jest przydatny z punktu widzenia organizacji III sektora i jego relacji z otoczeniem?
Rekomendujemy: W jakim stopniu wnioskodawca zakłada prowadzenie działań na rzecz zmiany w interesie publicznym i w jakim stopniu opisana strategia ma szansę na realizację?

IV. Koszty działań sądowych w interesie publicznym

Opis:
Wielokrotnie zgłaszaliśmy, że w przypadku działań strażniczych, jedną z metod osiągania zmiany są sprawy sądowe. Administracja rządowa przekazując pieniądze publiczne musi mieć świadomość, że podlega prawu.
Rekomendacja:
Należałoby uwzględnić koszty działań sądowych w interesie publicznym, jako koszty kwalifikowane, w ramach pozycji: koszty merytoryczne.

V. Nie jest dla nas jasne, czy wydzielony Komponent Wsparcia Działań Strażniczych należy do tematów systemowych (na to wskazuje formularz konsultacyjny) czy też stanowi część Priorytetu 3 (na co wskazuje ogłoszenie na stronie pozytek.gov.pl i Regulamin). Wydaje nam się, ze jest to niespójność i zwracamy na nią uwagę. Jeśli jednak to my nie zrozumieliśmy zasad Regulaminu, prosimy o zignorowanie tej uwagi.

VI. Zwracamy też uwagę, że warto by rozważyć przygotowanie organizacji zajmujących się Priorytetem 1 do pracy z lokalnymi strażnikami. W najbliższym czasie przekażemy Państwu publikację poświęconą takim lokalnym działaniom. Tymczasem możemy przedstawić główne wnioski i rekomendacje, które wciągamy z wywiadów z pond 20 inicjatywami strażniczymi.