Świadectwa rozdane, więc uzdolnieni uczniowie i uczennice zasiadają do wypełniania wniosków o stypendia. Niestety, niektóre rady miast i gmin pozbawiły zdolnych, ale niepokornych młodych mieszkańców, prawa do uzyskania stypendium.

Mamy jednak dobrą wiadomość: takie ograniczenie w przyznawaniu stypendiów jest niezgodne z ustawą o systemie oświaty, a radom gminy miasta, powiatu, i sejmikom województwa, które uzależniły stypendium od oceny z zachowania, należy się jedynka i powtarzanie przepisów.

Poniżej przedstawiamy aż siedem bardzo częstych naruszeń, które ograniczają prawo młodych obywateli i obywatelek do uzyskania stypendium w swoim mieście, a na końcu podpowiadamy, jak można doprowadzić do uchylenia tych bezprawnych przepisów.

Uczeń “nieugrzeczniony” ma prawo do stypendium

Lokalne stypendia dla uzdolnionych uczniów przyznaje się na podstawie uchwały rady gminy (dalej pisząc o radach gmin, mam na myśli również radę miasta, powiatu, sejmik województwa). Zgodnie z artykułem 90t ustawy o systemie oświaty, radni mogą w tej uchwale określić tylko i wyłącznie szczegółowe warunki udzielania pomocy dzieciom i młodzieży pobierającej naukę na terenie gminy bez względu na miejsce zamieszkania, formy i zakres tej pomocy, w tym stypendia dla uzdolnionych uczniów oraz tryb postępowania w tych sprawach.

Organy władzy publicznej muszą działać zgodnie z zasadą demokratycznego państwa prawa oraz zasadą legalizmu, nakazującej radom gmin działanie na podstawie i w granicach prawa (art. 2 i 7 Konstytucji RP). Ustawa wskazuje, że stypendium otrzymują zdolni, a nie “zdolni i grzeczni”, a więc radni nie mogą ustalić dowolnie kryteriów uzyskania stypendium, dodając np. kryterium oceny z zachowania.

Zatem wszelkie uzależnianie uzyskania stypendium w Waszej gminie od oceny z zachowania (czy to bezpośrednio, czy pośrednio – poprzez wymóg świadectwa “z paskiem”, które jest przyznawanie z uwzględnieniem oceny z zachowania) jest naruszaniem prawa.

Sympatycznie ujął to zagadnienie sąd w Poznaniu: “jedynie kryterium bycia uczniem uzdolnionym (a nie, mówiąc nieco żartobliwie: uczniem ugrzecznionym), posiadającym konkretne osiągnięcia lub wyniki w nauce, powinno stanowić podstawę do wsparcia jego edukacji” (IV SA/Po 321/19).

I przytoczmy jeszcze fragment rozstrzygnięcia nadzorczego wojewody podlaskiego:

W ocenie jednak organu nadzoru nie można uzależniać przyznania stypendiów dla dzieci i młodzieży szczególnie uzdolnionej od oceny z zachowania, bo takie kryterium nie zostało ustalone w ustawie. Ocena zachowania nie może być dodatkowym kryterium decydującym o przyznaniu lub odmowie przyznania uczniowi. Przepis art. 90t ust. 1 nie wskazuje bowiem na inne kryteria, czy też cechy, które pozwalałyby na rozróżnienie uczniów. Jedynie kategoria bycia uczniem uzdolnionym, posiadającym konkretne osiągnięcia i wyniki w nauce powinna stanowić podstawę do wsparcia jego edukacji. Szczegółowe warunki udzielania stypendium powinny być ustalone w taki sposób, aby zapewnić realizację wsparcia uczniów uzdolnionych bez ich różnicowania według innego niż określone w ustawie kryterium uzdolnień dzieci i młodzieży.

Reasumując, wskazać należy, iż w ocenie organu nadzoru uchwała Rady Miasta Białystok w zakresie objętym sentencją niniejszego rozstrzygnięcia nadzorczego podjęta została z istotnym naruszeniem przepisów prawa, wykracza bowiem swoją treścią poza zakres upoważnienia ustawowego wynikającego z art. 90t ust. 4 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Tym samym Rada Miasta Białystok działała z przekroczeniem ustawowo przyznanych jej kompetencji.

– rozstrzygnięcie nadzorcze nr NK-II.4131.15.2020.AK Wojewody Podlaskiego z dnia 18 lutego 2020

Stypendia za zdolności, a nie obecności!

Inne bezprawne zapisy wymienione są w wyrokach WSA w Rzeszowie: wyłączanie uczniów klas I – III szkół z możliwości ubiegania się o stypendium jest sprzeczne z wyrażoną w art. 32 Konstytucji RP zasadą równości wobec prawa. “Rada gminy może, a nawet powinna różnicować wymagania uprawniające do otrzymania stypendium, jednak zakres tych zróżnicowań musi znajdować usprawiedliwienie, zważywszy na cechy prawnie relewantne, odnoszone do określonej kategorii adresatów”.

Podobne uregulowania, w których rada uzależnia przyznanie stypendiów od oceny z zachowania, usprawiedliwienia nieobecności czy “osiągnięć w aktywności na rzecz innych ludzi, zwłaszcza w formie wolontariatu albo na rzecz środowiska szkolnego”, jest sprzeczne z art. 90t ustawy o systemie oświaty (sygnatury: II SA/Rz 692/19, II SA/Rz 1147/19).

Stypendia są dla uczniów wszystkich szkół w gminie

Niektóre uchwały rad gmin stanowią, że stypendia mogą otrzymać tylko i wyłącznie uczniowie i uczennice szkół prowadzonych przez gminę. To kolejna nieuprawniona ingerencja lokalnego organu władzy w prawa uczących się obywateli i obywatelek. Z treści artykułu 90t ust. 4 ustawy o systemie oświaty wynika jasno, iż tego typu stypendia winny być kierowane do dzieci i młodzieży pobierających naukę na terenie danej gminy – nie ma zatem żadnej prawnej podstawy, by wyłączyć uczniów szkół, które prowadzą np. stowarzyszenia. Artykuł 90t nie ma na celu promowania szkół prowadzonych przez daną jednostkę samorządu terytorialnego – program lokalny ma wspierać wszystkie uzdolnione młodzież i dzieci pobierające naukę na terenie gminy, zatem tego typu uchwała ma być skierowana do dzieci i młodzieży wszystkich szkół na terenie danej gminy (por. np. wyrok WSA II SA/Ol 1319/14, III SA/Gd 394/11, rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Wielkopolskiego KN-I.4131.1.398.2020.3).

Co ważne: przed listopadem 2018, ze względu na niejednoznaczne brzmienie art. 90t, rady gmin stanowiły, że odbiorcami stypendiów mogli być tylko uczniowie stale zamieszkujący daną gminę. Tym samym z możliwości otrzymania stypendium wykluczeni byli uczniowie, którzy uczęszczali do szkoły funkcjonującej na terenie danej gminy, ale nie byli jej mieszkańcami. W listopadzie 2018 roku doprecyzowano więc art. 90t ust. 4 ustawy o systemie oświaty poprzez dodanie, że programy wspierające uczniów adresowane mają być do dzieci i młodzieży “pobierającej naukę na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego bez względu na miejsce zamieszkania”. Ta zmiana motywowana była potrzebą ustawowego zapewnienia równego traktowania wszystkich uczniów uczęszczających do danej szkoły, bez względu na miejsce zamieszkania czy zameldowania tego ucznia. Zapis – jak czytamy w uzasadnieniu zmiany ustawy – miał również na celu “uniknięcie ewentualnego kategoryzowania i stygmatyzowania uczniów, którzy być może osiągają lepsze wyniki w nauce, a jednocześnie nie posiadają prawa do otrzymania stypendium motywacyjnego” (zob.: uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo oświatowe i ustawy o systemie oświaty oraz innych ustaw; druk sejmowy nr 2861 z dnia 25 września 2018 r.; s. 91). 

Stypendia są dla uczniów i uczennic wszystkich szkół na terenie gminy, bez względu na to, kto jest organem prowadzącym szkołę, i bez względu na to, gdzie mieszka uczeń czy uczennica.

O tym, czy złożysz wniosek o stypendium, decydujesz Ty, a nie dyrektor ani rada pedagogiczna

Postanowienia, które przewidują, że “dyrektor szkoły, po uzyskaniu pozytywnej opinii rady pedagogicznej, składa do Prezydenta wniosek o przyznanie stypendium” nie powinny znaleźć się w takiej uchwale. Zapisy uchwały nie mogą dyktować dyrektorowi, jak ma postępować w tej sprawie, ale przede wszystkim nie mogą wyłączać prawa uczniów do złożenia wniosku o stypendium w swoim imieniu (lub przez przedstawiciela ustawowego). Jeżeli masz osiągnięcia edukacyjne, określone w uchwale rady gminy, to do skorzystania z prawa i do aplikowania o stypendium nie jest potrzebne uzyskanie żadnej “zgody” czy bycie “zgłoszonym” lub “wytypowanym” przez dyrekcję lub radę pedagogiczną Twojej szkoły (por. II SA/Rz 692/19).

Stypendia dla uczniów – nie dla absolwentów

Niestety, przykra wiadomość dla tych, którzy właśnie skończyli szkołę: stypendia można przyznawać tylko uczniom i uczennicom. Nie są nimi absolwenci i absolwentki, dlatego uchwała rady gminy, która dopuszcza taką możliwość, jest niezgodna z prawem. Gmina może wspierać zdolną młodzież – w tym absolwentów, jednak nie może im przyznać stypendium – ono skierowane jest tylko do uczniów.

Ustawowa definicja ucznia wyklucza w sposób jednoznaczny absolwentów szkół (…). Zdaniem organu nadzoru powyższa pomoc nie jest przeznaczona dla absolwentów szkół, a jedynie dla uczniów co wynika wprost z przepisu art. 3 pkt 11 ustawy (…). Absolwenci wymienionych szkół nie mogą zatem korzystać z uprawnień przewidzianych jedynie dla uczniów tych szkół.

– rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Śląskiego NR NPII.4131.1.255.2017

Formalności

Jeśli Twój wniosek zostanie odrzucony z powodu złożenia na złym formularzu lub z powodu innych błędów formalnych – nie odpuszczaj. Ustalona w uchwale treść wniosku może być pomocą, ale nie może być warunkiem otrzymania stypendium, a błędy formalne nie mogą skutkować nierozpatrzeniem wniosku. Wniosek o stypendium to nie test, a stypendium dostajesz za uzdolnienia, a nie za umiejętność wypełnienia formularza  (II SA/Rz 1147/19).

Najpierw program wspierania edukacji

Rada gminy powinna w pierwszej kolejności przyjąć program wspierania edukacji uzdolnionych dzieci i młodzieży, o którym mowa w art. 90t ust. 1 ustawy. Dopiero w następstwie przyjęcia powyższego aktu i w celu jego realizacji, rada może podjąć uchwałę, w której określi szczegółowe warunki uzyskania stypendium, o którym mowa w art. 90t ust. 4. Bez uchwalonego programu wspierania edukacji w gminie, uchwała o stypendiach jest nieważna. Sprawdźcie, czy organy władzy w Waszym samorządzie dobrze odrobiły to zadanie.

Stypendia burmistrza czy… mieszkańców?

Jakiekolwiek stypendia: edukacyjne, sportowe, artystyczne, można nazwać “Stypendium Burmistrza” tylko pod warunkiem, że burmistrz przyznawałby je… ze swojej prywatnej kieszeni.

Dlaczego to nie są “stypendia burmistrza”? Choć wydaje się to drobny niuans, to chciałabym zwrócić na niego Waszą uwagę, bo ma on duży wpływ na sposób, w jaki myślimy o gminie: podległy i feudalny czy samorządny i wspólnotowy. Po pierwsze: burmistrz nie jest dobrym wujkiem i nikomu nie daje z własnych pieniędzy, tylko zgodnie z prawem dysponuje naszym majątkiem, tj. gminy, czyli mieszkańców. Po drugie: jako organ wykonawczy po prostu wykonuje przepisy, określone przez radę gminy, a wyznaczone przez państwo. Zarówno rada, jak i burmistrz, wykonują zadania, do jakich zostali “zatrudnieni” przez mieszkańców. A po trzecie: ustawa o systemie oświaty mówi jasno o wspieraniu uczniów nie przez burmistrza czy wójta, ale przez “jednostkę samorządu terytorialnego”, czyli gminę. A gmina – to mieszkańcy, to (zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym) wspólnota samorządowa. I to wspólnota samorządowa, poprzez swoich przedstawicieli, ustala i wykonuje zadanie wspierania swoich uzdolnionych młodych mieszkańców. Nie prezydentowi należy się więc ewentualna wdzięczność za nagrodę, ale współmieszkańcom.

Co więcej, każde pozostawienie decyzji wójtowi czy prezydentowi w zakresie ustalenia wysokości stypendium, jest naruszaniem prawa. On naprawdę nie ma tu nic do gadania:

Kompetencja dotycząca określania wysokości stypendiów przysługuje radzie gminy. To rada, jak wynika z treści art. 90t ust. 4 u.s.o., określa “formy i zakres tej pomocy”, zatem to rada ustala czy będzie to pomoc pieniężna czy rzeczowa oraz jej zakres pod pojęciem, którego znajduje się wysokość pomocy pieniężnej. Brak określenia w uchwale zakresu przyznawanej pomocy, tj. wysokości stypendium, przy jednoczesnym scedowaniu tej kompetencji na organ wykonawczy stanowi naruszenie prawa. Przepis art. 90t ust. 4 u.s.o. nie przyznaje organowi wykonawczemu gminy kompetencji do określenia wysokości stypendiów.

– wyrok WSA w Poznaniu z dn. 6 lutego 2019 r., sygn. akt IV SA/Po 1061/18.

Reasumując: przyznawanie nagród czy stypendiów w różnych dziedzinach to zadanie własne gminy. Obiektywne warunki, na jakich komuś przysługuje stypendium, ustala rada, a burmistrz jest “realizatorem” zadania i nic nie zależy od jego łaski ani woli. No, może data i miejsce wręczenia. Właściwe zatem są nazwy: “Stypendium artystyczne Samorządu Wrocławia”, “Stypendia sportowe m.st. Warszawy”. Zaś nazwy (a jest ich niestety większość): “Stypendium Burmistrza Malborka”, Stypendium Wójta Gminy Gierałtowice, “Nagroda Prezydenta Miasta Gliwice w dziedzinie kultury” czy “Stypendium Wójta Gminy Damasławek dla szczególnie uzdolnionych uczniów” są niepoprawne i wprowadzają mieszkańców w błąd. Niestety, feudalne myślenie wciąż ma się dobrze i trudno będzie te “stypendia burmistrza” wyplenić.

Co robić, jeśli w Twojej gminie naruszone zostało prawo z powodu powyższych zapisów?

Masz minimum trzy opcje działania:

1. Napisz wniosek do Rady Gminy (wyślij na e-mail podany na stronie urzędu gminy, podając imię nazwisko, adres zamieszkania, lub złóż pismo w urzędzie):

“Wniosek w trybie art. 241 KPA. W związku z naruszeniem prawa w uchwale nr… (znajdź w google numer takiej uchwały w Waszej gminie i wklej tutaj), dotyczącej zasad przyznawania stypendiów uzdolnionym uczniom, wnoszę o niezwłoczne podjęcie uchwały, która nie będzie naruszała ustawy o systemie oświaty ani praw uczniów i uczennic w naszym samorządzie. Załączam artykuł, opisujący naruszenia oraz odpowiednie wyroki sądów administracyjnych i rozstrzygnięcia wojewodów: (i tu wklejasz link do niniejszego artykułu)”.

Taki wniosek może napisać każdy i każda, uczeń i dorosły, i nie tylko w sprawie uchwały w swojej gminie. Daj nam znak, jak dostaniesz odpowiedź.

2. Napisz wniosek do Wojewody o podjęcie czynności nadzorczych (wyślij na e-mail podany na stronie Twojego urzędu wojewódzkiego, podając imię nazwisko oraz swój adres zamieszkania, lub złóż pismo w urzędzie):

“Wniosek w trybie art. 241 KPA. W związku z naruszeniem prawa w uchwale nr… (wyszukaj w internecie numer takiej uchwały w Waszej gminie i wklej tutaj), dotyczącej zasad przyznawania stypendiów uzdolnionym uczniom, wnoszę o podjęcie czynności nadzorczych i unieważnienie przepisów, naruszających prawo. Załączam artykuł, opisujący naruszenia oraz odpowiednie wyroki sądów administracyjnych i rozstrzygnięcia wojewodów: (i tu wklejasz link do niniejszego artykułu)”.

Ten wniosek również może napisać każdy i każda, uczeń i dorosły, i nie tylko w sprawie uchwały w swojej gminie. Daj nam znak, jak dostaniesz odpowiedź.

3. Jeśli jesteś uczniem lub uczennicą, której owa uchwała ograniczyła uzyskanie stypendium, możesz zaskarżyć tę uchwałę do Sądu Administracyjnego. To nieco trudniejsze niż powyższe kroki – jeśli się na ten krok zdecydujesz, możemy służyć radą.

Co innego stypendium Premiera

Uwaga: powyższy artykuł dotyczy stypendiów, przyznawanych lokalnie, ze środków Waszego miasta czy gminy. Natomiast stypendium Prezesa Rady Ministrów przyznaje się uczniowi, który otrzymał promocję z wyróżnieniem (tzn. “świadectwo z paskiem”, które przyznaje się z uwzględnieniem oceny z zachowania), i uzyskał przy tym najwyższą w danej szkole średnią ocen lub wykazuje szczególne uzdolnienia w co najmniej jednej dziedzinie wiedzy, uzyskując w niej najwyższe wyniki, a w pozostałych dziedzinach wiedzy wyniki co najmniej dobre. Stypendium Prezesa Rady Ministrów przyznaje się jednemu uczniowi danej szkoły na okres od września do czerwca w danym roku szkolnym (art. 90h ustawy o systemie oświaty).