Dziś Dzień Samorządu Terytorialnego będący jednocześnie 25 rocznicą pierwszych wyborów samorządowych. Z jednej strony okazja do mówienia o zwycięstwie polskiej demokracji – bo oddano władzę ludziom; z drugiej okazja do refleksji czy to założenie faktycznie udało się zrealizować. Coraz częściej pojawiają się wątpliwości. A przyczyn podaje się bardzo wiele – od zbytniego wzmocnienia pozycji wójtów, burmistrzów i prezydentów, przez niejasne podziały kompetencyjne pomiędzy szczeble samorządu i narzucanie nowych rozwiązań bez dawania na nie środków, po słabości zarządcze lokalnych urzędów. Efekt jest jeden – mimo wprowadzenia wielu rozwiązań wzmacniających rolę obywatelek i obywateli i realizujących zasadę, że samorząd to mieszkańcy, w praktyce zbyt rzadko udaje się ich użyć zgodnie z intencją.

My przyczyny diagnozujemy w niestosowaniu zasad pozwalających przywrócić pojęcie władzy obywateli. Ta zaś zależy od przejrzystości, rozliczalności i niezależności poszczególnych władz lokalnych: uchwałodawczej, wykonawczej i „wyborczej”.

O tym dlaczego właśnie ta „wyborcza” jest ważna opowiadała kiedyś ciekawie Grażyna Kopińska, ekspertka programu Odpowiedzialne Państwo, kiedy zapytaliśmy jak zajęła się kontrolą obywatelską (nagranie z 2008 roku):

Jej opowieść wywodzi się z doświadczenia i obserwowania tego, jak degraduje się władza – nawet jeśli jest blisko ludzi.

Jaka na to istnieje recepta?

Naszym zdaniem jest to jawność i odpowiedzialność oraz unikanie okazji do dominacji władzy wykonawczej. I dlatego w ostatnich wyborach samorządowych zaproponowaliśmy aby kandydatki i kandydaci obiecali, że jeśli zostaną wybrani na wójta, prezydenta lub burmistrza:

1. Wprowadzą rejestry zawieranych przez urząd umów i opublikują je w wersji on-line. Chodzi o to, aby mieszkańcy wiedzieli jak wydawane są ich pieniądze, rozumieli budżet i to co robi się w gminie, lepiej przygotowywali swoje projekty do funduszu sołeckiego czy obywatelskiego, mogli dyskutować jak chcą wydawać swoje pieniądze, zaproponować nowe rozwiązania, a nawet wnioskowali o środki zewnętrzne dla gminy. Jawne umowy i wydatki są bardzo pomocne w uczestniczeniu mieszkańców w życiu publicznym. Jednocześnie zaś wymagają lepszego zorganizowani urzędu i większej kontroli na początku, szybko jednak zamieniają urząd na bardziej sprawny. Mówią o tym przedstawiciele urzędów, które już tego rozwiązania spróbowały (na konferencji: „Otwarte dane publiczne – szansa dla nowoczesnej administracji i otwartych rządów”, 26 maja w Warszawie, mówiły o tym Gdańsk i Warszawa).

2. Opublikują on-line swoje kalendarze. Dzięki temu wyborcy dowiedzą się co robią wybrani przez nich przedstawiciele, ile czasu poświęcają pracy, z kim się spotykają, co dokładnie robią. Będą mogli docenić wysiłki rządzących w wyborach, bądź ocenić rządzących negatywnie. A może po prostu dowiedzą się na czym polega praca wójta, burmistrza, prezydenta i zechcą się z nim/nią umówić.

3. Będą unikać zatrudniania radnych w jednostkach podlegających wójtom, burmistrzom, prezydentom. Takimi jednostkami mogą być spółki komunalne, ale też szkoły czy domy kultury. Chodzi o to, że Rada Gminy ma sprawować kontrolę nad wójtem, burmistrzem lub prezydentem. Tymczasem – jeśli radni są jednocześnie podwładnymi wójta – trudno im dobrze wykonywać tę funkcję. Często sytuacja z zależnością radnych zaczęła się już wcześniej. Wtedy trudno nam rozliczać z niej szefów gmin obecnej kadencji. Zwłaszcza, jeśli władze się zmieniły. Nie można też zabronić kandydowania osobom już pracującym w tych podległych jednostkach. W związku z tym będziemy głównie śledzić czy w czasie tej kadencji nie następują niekorzystne zmiany.

Ważnym aspektem, o którym wiedzieliśmy wcześniej, i który umocniła też analiza sytuacji w kampanii Jawność sprzyja każdej władzy jest to, że najlepiej funkcję kontrolną pełnią lokalne społeczności. Kandydaci ogłaszali swoją przejrzystość w czasie kampanii wyborczej i zobowiązali się dobrze działać, a potem było różnie. Dostawaliśmy maile, z których wynikało że wiele osób ma wątpliwości czy wybrani szefowie gmin faktycznie przestrzegają standardów. Podobnie, nie mamy do końca mocnego narzędzia do sprawdzenia zależności. O ile możemy ocenić kalendarze i rejestry umów – są on-line lub ich nie ma, to trudno nam czasem stwierdzić zależność radnych. I dlatego w wątpliwych przypadkach będziemy dopytywać. Nasza praca ma także być bodźcem do lokalnego zadania pytań i komentowania zależności.

Po pierwszej ocenie tego, jak spełniane są obietnice liderami są:

Albert Bartosz, wójt gminy wiejskiej Oświęcim. Zaraz po wyborach wprowadził on rejestr umów i kalendarz on line. 

Artur Tusiński, burmistrz Podkowy Leśnej. Również on po wyborach wprowadził rejestr umów i kalendarz on line.

Albert Bartosz i Artur Tusiński okazali się słowni i chętni do działań na rzecz przejrzystości. Gratulujemy!

W grupie częściowych liderów są natomiast:

Prezydent Słupska Robert Biedroń. Słupsk prowadzi bardzo dobry rejestr umów, aktualny i dostępny. Sama idea przywędrowała do urzędu wcześniej, więc zasługą obecnego prezydenta jest głównie utrzymanie zasad i poprawienie sposobu prezentacji danych.

Z kolei Robert Pawłowski, burmistrz Złotoryi, wprowadził rejestr umów po wyborach.

Nie udało nam się jednak znaleźć kalendarzy Prezydenta Słupska, ani Burmistrza Złotoryi.

Pewne wysiłki widać jeszcze w Międzychodzie, gdzie burmistrz Krzysztof Wolny wprowadził rejestr umów. Jest on jednak dostępny tylko w pdfie, nie jest aktualny i trudno się zorientować czy zawiera wszystkie umowy.

oraz w Dopiewie, gdzie nowy wójt – Adrian Napierała – publikuje informację w BIP, w zeskanowanych sprawozdaniach z pracy wójta pomiędzy sesjami. Pierwotnie nie znaleźliśmy tej informacj pomimo wielu patrzących oczu. Musimy jednak uznać, że co do zasady informacja jest, choć naszym zdaniem mało użyteczna i przyjazna. Nasza korespondencja z urzędem znajduje się tutaj.

Całkiem egzaminu przejrzystości natomiast jak dotąd nie zdali:

• Adrian Napierała, nowy wójt gminy Dopiewo – tutaj po interwencji z urzędu musimy przyznać, że jednak taka informacja się znalazła w BIP, zeskanowanych sprawozdaniach z pracy wójta pomiędzy sesjami.
• Ryszard Pacholik, wójt gminy Kobierzyce od czternastu lat;
• Łukasz Borowiak, prezydent Leszna, wcześniej parlamentarzysta;
• Adam Ruciński, burmistrz Środy Śląskiej.

Zanim jednak będziemy w stanie ocenić przejrzystość urzędów i faktyczne intencje rządzących, dajemy im szansę poprawy wysyłając nasze pytania i rekomendacje. Dziś natomiast szczerze i niekłamanie cieszymy się z sukcesów Artura Tusińskiego i Alberta Bartosza oraz ich wyborców.