Poniżej przedstawiamy najważniejsze informacje z raportu, dokument w języku angielskim jest dostępny tutaj.

• Według danych UNESCO 127 państw przyjęło ustawy lub inne akty prawne gwarantujące dostęp do informacji.
• Prawo do informacji jest prawem człowieka – dostęp do informacji powinni mieć zagwarantowany także nieletni. 

• Państwa powinny ułatwić dostęp do informacji, w szczególności osobom i grupom, które są marginalizowane lub dyskryminowane. Może to obejmować ustanowienie procedur dla udzielania pomocy przy formułowaniu wniosków o informacje.

• Państwa powinny dążyć do proaktywnego ujawniania informacji w interesie publicznym.

• UNESCO prowadzi liczne szkolenia dotyczące prawa do informacji w Afryce i Ameryce Południowej dla sędziów, prokuratorów i prawników. Naszym zdaniem, takie szkolenia przydałyby się także w krajach Unii Europejskiej.

Skąd wziął się raport ONZ dotyczący prawa do informacji?

W rezolucji 44/12 w sprawie wolności opinii i wypowiedzi oraz praw człowieka Rada Praw Człowieka zwróciła się do Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka (OHCHR) o przygotowanie raportu na temat dobrych praktyk w zakresie krajowych ram prawnych ułatwiających dostęp do informacji posiadanych przez podmioty publiczne. Równocześnie Rada Praw Człowieka podkreśliła fundamentalne znaczenie dostępu do informacji dla uczestnictwa w demokracji, przejrzystości i odpowiedzialności władz oraz zwalczania korupcji. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w rezolucjach 39/11 i  33/22,  państwa powinny promować zasady otwartości, przejrzystości we wszystkich aspektach procesów decyzyjnych oraz umożliwić społeczeństwu kontrolę nad organami władzy.

Prawo do informacji a inne konwencje

Raport podkreśla, że prawo dostępu do informacji jest zagwarantowane w innych międzynarodowych i regionalnych traktatach dotyczących praw człowieka. I tak Konwencja o prawach dziecka w art. 13 potwierdza, że prawo dostępu do informacji dotyczy także dzieci. Konwencja o prawach osób z niepełnosprawnością określa ogólną zasadę dostępności w artykułach 3 (f) i 9 oraz  zawiera szczegółowe obowiązki dotyczące prawa dostępu do informacji w art. 21, który stanowi, że informacje przeznaczone dla opinii publicznej powinny być rozpowszechniane w dostępnych formatach i technologiach odpowiednich do różnego rodzaju niepełnosprawności w odpowiednim czasie i bez dodatkowych kosztów.

Prawo do informacji ważne dla ofiar wojen i konfliktów

Prawo dostępu do informacji ma kluczowe znaczenie dla prawa do zadośćuczynienia ofiarom łamania praw człowieka. W szczególności ofiary rażących naruszeń na arenie międzynarodowej i ich przedstawiciele powinni mieć prawo do poszukiwania i uzyskiwania informacji na temat przyczyn prowadzących do ich wiktymizacji oraz przyczyn i warunków dotyczących rażących naruszeń praw człowieka i naruszeń prawa międzynarodowego, prawa humanitarnego i poznania prawdy o tych naruszeniach.

ONZ zaleca, by jak najwięcej krajów przygotowało odpowiednie przepisy. Wg danych UNESCO obecnie 127 państw przyjęło ustawy lub inne akty prawne gwarantujące dostęp do informacji. 

Udostępniajmy dokumenty proaktywnie

Obowiązek realizacji prawa dostępu do informacji wymaga rejestrowania i zachowania danych i informacji. W związku z tym wykorzystanie nowoczesnych technologii jako środka do archiwizowania informacji będących w posiadaniu władz publicznych stanowią dobrą praktykę, ułatwiającą dostęp do dokumentów. Niektóre państwa zapewniają dostęp do informacji sektora publicznego przez internetowe bazy danych. Cyfrowe zarządzanie informacjami w sposób naturalny ułatwia dostęp do informacji, badania i sprawozdawczość władz. Podmioty zobowiązane do udostępniania informacji powinny ujawniać informacje istotne dla opinii publicznej proaktywnie i terminowo oraz zapewnić spójne i użyteczne aktualizacje, zwłaszcza stron internetowych. Państwa powinny dążyć do proaktywnego ujawniania informacji w interesie publicznym. Państwa powinny również wdrożyć ogólne zasady proaktywnego publikowania informacji jako środka uzupełniającego prawo osób fizycznych do dostępu do informacji. Państwa mają pozytywny obowiązek umieszczenia informacji w domenie publicznej, które mogą być konieczne do spełnienia międzynarodowych zobowiązań w zakresie praw człowieka. 

Opóźnienia w udostępnieniu jak odmowa

Chociaż państwa mogą mieć uzasadnione podstawy do ograniczenia dostępu do informacji, wnioski o dostęp powinny być przetwarzane w odpowiednim czasie. Podkreślono, że nieuzasadnione opóźnienia w odpowiedzi na prośby o informacje są bardzo częste, a terminy nie są dotrzymywane. Opóźnienia w odpowiedzi na wnioski nie mogą sprowadzać się do faktycznej odmowy dostępu do informacji lub zniechęcać do korzystania z prawa. Skuteczna realizacja prawa dzieci do dostępu do informacji, zagwarantowanego w Konwencji o Prawach Dziecka, ma zasadnicze znaczenie dla korzystania z innych praw dzieci, w tym prawa do rozwoju. Ważne jest, aby władze pomagały w uzyskiwaniu informacji, zarówno osobom, które potrzebują takiej pomocy, jak i dzieciom. 

Działania szkoleniowe ważne dla dostępu do informacji

Budowanie potencjału władz publicznych ma kluczowe znaczenie dla promowania zgodności z prawem dostępu do informacji. Oznacza to pielęgnowanie kultury otwartości i przejrzystość w sektorze publicznym i podejmowanie środków umożliwiających jednostkom, społeczeństwu obywatelskiemu i dziennikarzom korzystanie z prawa dostępu do informacji i innych powiązanych praw. W ostatnich latach UNESCO podjęto znaczące wysiłki, aby pomóc państwom w promowaniu i rozwijaniu kultury przejrzystości. By wzmocnić praworządność i wdrożyć dostęp do informacji, przeszkolono w ciągu ostatniej dekady 15 000 sędziów w Ameryce Łacińskiej. Powstał także otwarty kurs online na temat międzynarodowych i afrykańskich standardów wolności słowa dla sądownictwa w Afryce. Program ustanowiony we współpracy z Afrykańskim Trybunałem Praw Człowieka i Ludów umożliwił przeszkolenie blisko 2000 sędziów, prokuratorów, prawników i przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego. 

Wnioski

W jednym z wniosków raportu wskazano, że szczególnie niepokojące są nadmierne ograniczenia prawa dostępu do informacji, w tym te, które opierają się na zbyt szerokim lub niejasno sformułowanym bezpieczeństwie narodowym. Podstawy, które nie spełniają wymogów konieczności i proporcjonalności oraz które mogą zagrażać praktycznemu korzystaniu z prawa. W raporcie podkreślono, iż należy zwrócić szczególną uwagę na to, by ​​Państwa wdrażały polityki i strategie w sprawiedliwy sposób i sprzyjały efektywnemu dostępowi do informacji dla wszystkich osób i grup. Wymagane są dodatkowe wysiłki ze strony państw, aby promować proaktywną publikację informacji i wzmacniać społeczeństwo w korzystaniu z prawa. 

Rekomendacje 

W celu zapewnienia poszanowania i ochrony prawa dostępu do informacji oraz by krajowe ramy prawne sprzyjały dostępowi do informacji przechowywanych przez podmioty publiczne, autorzy raportu rekomendują następujące działania:

•  państwa powinny zapewnić uznanie prawa dostępu do informacji w swoich przepisach oraz chronić i wdrażać to prawo zgodnie z międzynarodowymi prawami człowieka. Ograniczenia tego prawa muszą respektować wymogi legalności, konieczność, proporcjonalność i równy dostęp;
• procedura składania wniosków o informacje powinna być łatwa i pozwalać na rzetelne, szybkie przetwarzanie, z poszanowaniem praw innych osób. Państwa powinny ułatwić dostęp do informacji, w szczególności osobom i grupom, które są marginalizowane lub dyskryminowane. Może to obejmować ustanowienie procedur dla udzielanie pomocy przy formułowaniu wniosków o informację;
• państwa muszą zapewnić skuteczne procedury odwoławcze do sądów lub innych bezstronnych organów ustanowionych prawem w sprawach odmowy dostępu do informacji oraz powinny stworzyć mechanizmy niezależnego nadzoru nad przestrzeganiem prawa dostępu do informacji;
• państwa powinny proaktywnie publikować informacje w interesie publicznym w sposób ciągły w przystępny sposób, także w czasie pandemii COVID-19. Tam, gdzie to możliwe, publikowane informacje powinny być w formatach, które pozwalają na ich ponowne wykorzystanie przez osoby trzecie. Postępy w proaktywnej publikacji powinny być uwzględnione w sprawozdaniach państwowych z realizacji Celu Zrównoważonego Rozwoju (wskaźnik 16.10.2);
• państwa powinny podwoić swoje wysiłki na rzecz budowania potencjału, wykazać polityczne zobowiązanie do otwartości i przejrzystości w służbie publicznej i zapewnić odpowiednie szkolenie sektora publicznego. Powinny również wspierać zdolność do korzystania z prawa do informacji przez podmioty społeczeństwa obywatelskiego;
• państwa powinny korzystać z rozwiązań internetowych w celu zapewnienia dostępu do informacji oraz podejmować skuteczne środki, w tym poprzez współpracę międzynarodową, w celu zapewnienia dostępu do Internetu dla wszystkich bez dyskryminacji, mając na uwadze, że cyfrowe technologie umożliwiają szybkie zarządzanie informacją i całkowitą transformację możliwości dostępu do informacji