W ostatnich miesiącach wiele wydarzyło się w sprawie SLAPP-ów (strategicznych działań przeciw partycypacji publicznej – tym, czym jest SLAPP tutaj). Poniżej krótkie informacje o najważniejszych wydarzeniach dotyczących projektu dyrektywy UE oraz działań podejmowanych przez Radę Europy. 

Propozycja Komisji Europejskiej

W kwietniu 2022 roku Komisja Europejska przedstawiła projekt dyrektywy anty-SLAPP. Jego główne założenia to wsparcie dla ofiar SLAPP-ów w cywilnych sprawach transgranicznych. Komisja zaproponowała, by sąd w przypadku tego typu pozwu mógł oddalić sprawę, nałożyć na stronę pozywającą (powoda) obowiązek poniesienia wszystkich kosztów prawnych czy zasądzić odszkodowanie dla osoby poszkodowanej. W czasie konferencji prasowej Vera Jourova, komisarz UE odpowiedzialna za wartości i przejrzystość, podkreślała, że za sprawę transgraniczną będzie można również uważać taką, która odnosi się do spraw interesu publicznego ważnych dla całej UE. Określiła proponowane przepisy jako “prawo Daphne”, nawiązując do zamordowanej w 2017 r. maltańskiej dziennikarki Daphne Caruany Galizii.  Przy okazji publikacji projektu, KE przedstawiła też zalecenia dla krajów członkowskich. Komisja rekomenduje, by znieść kary pozbawienia wolności w sprawach o zniesławienie (w Polsce to art. 212. ust.2 Kodeksu karnego). Zachęca do szkoleń przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości i budowania świadomości na temat SLAPP-ów oraz gromadzenie danych i monitorowania tego typu spraw. Takie działania – choć nie wiążące dla Polski – pozwoliłyby określić skalę zjawiska, a w przyszłości ułatwiłyby wdrożenie dyrektywy. 

Opinia EKES

Projekt dyrektywy trafił pod koniec kwietnia 2022 r. do Rady Unii Europejskiej i Parlamentu Europejskiego. Jako pierwszy swoją opinię przedstawił Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny. Podkreślono, że wolność wypowiedzi, jak również wynikająca z niej wolność mediów, to jedne z podstawowych wartości, które powinny być gwarantowane przez demokratyczne państwo prawa. Zwrócono uwagę na silny wpływ, jaki technologia wywiera na debatę publiczną oraz na fakt, że część SLAPP-ów pochodzi spoza UE. Wskazano, że w czasach rosnących napięć geopolitycznych UE musi być wyposażona w zestaw środków chroniących jej demokrację przed zagrożeniami z zewnątrz, w tym w środki ochrony przeciwko SLAPP-om.

Opinia Rady Unii Europejskiej

Przez rok Rada Unii Europejskiej pracowała nad swoim stanowiskiem, które przedstawiła w czerwcu 2023 r. Spotkało się ono z krytyką ze strony organizacji zrzeszonych w Koalicji przeciw SLAPP-om w Europie (CASE), które w swoim oświadczeniu wskazały na pięć głównych mankamentów. Z dezaprobatą przyjęto formalistyczne podejście do spraw transgranicznych, które mocno zawęża zakres przypadków, w których będzie można zastosować dyrektywę. W większości z nich dyrektywa nie będzie mieć zastosowania z uwagi na tę samą jurysdykcję powoda i pozwanego. Zawężono też możliwość wcześniejszego oddalenia sprawy. Wydłużono czas jaki kraje będą mieć na wdrożenie przepisów z roku do 3 lat. Według ekspertów CASE, tak wysoki próg dla spraw typu SLAPP umożliwi zastosowanie dyrektywy jedynie do 10% tego typu spraw w Europie.

Debata w Parlamencie Europejskim – za dyrektywą

10 lipca 2023 r. odbyła się debata w Parlamencie Europejskim na temat proponowanej legislacji. Europoseł Tiemo Wölken podkreślił, że coraz częściej musimy mierzyć się z problemem kneblowania debaty publicznej i dostępu do informacji przez osoby czy organizacje, które są silne, posiadają zaplecze finansowe i pozywają nie po to, by coś udowodnić, ale po to, by dziennikarze czy organizacje społeczne nie poruszały niektórych tematów. Bez wolności mediów nie będą działać mechanizmy kontroli i równowagi w demokracji. Swoje stanowisko przedstawiła też Magdalena Adamowicz, która stwierdziła:

Dostęp do rzetelnych informacji, dostęp do prawdy jest naszym podstawowym prawem, a naszym obowiązkiem jest chronienie tych, którzy do prawdy docierają. Gdy nie bronimy tych, którzy walczą o prawdę, to pozwalamy, by prawdę zastępowało kłamstwo. Gdy nie bronimy dostępu do prawdy, to pozwalamy odebrać sobie wolność. Pozwalamy, aby autorytaryzm zastąpił demokrację. 

Wtórował jej poseł Ibán Garcia del Blanco, który zaznaczył, że istnienie zdrowej demokracji jest nierozerwalnie związane z mocnymi opiniami krytycznymi. Jako problem wskazywano też tzw. forum shopping, czyli wybieranie kraju, w którym będzie prowadzona sprawa typu SLAPP z uwagi na dogodne warunki dla strony pozywającej. Zmuszało to nieraz dziennikarzy czy aktywistów do brania udziału w sprawie w innym kraju i języku. Z kolei irlandzki parlamentarzysta Mark Wallece jako przykłady naruszania wolności słowa wskazał m.in. zatrzymanie Pablo Gonzaleza –  baskijskiego dziennikarza, który od 16 miesięcy przebywa w więzieniu w Polsce. 

… i przeciw

Z kolei poseł Cristian Terheş z frakcji konserwatystów stwierdził, że dyrektywa anty-SLAPP rozpoczęła się od dobrych przesłanek, ale obecna propozycja nie zapewni uczciwej i sprawiedliwej równowagi praw i obowiązków między wszystkimi stronami. Dyrektywa ta wzywa państwa członkowskie UE do uregulowania w ich prawie krajowym tzw. wcześniejszego umorzenia sprawy, gdy dziennikarz twierdzi, że sprawa jest SLAPP.  Podkreślił, że koncepcja wcześniejszego zwolnienia jest specyficzna dla prawa zwyczajowego (anglosaskiego), a nie dla europejskiego kontynentalnego systemu prawnego. Poparł nałożenie na koniec procesu sądowego surowej grzywny na osobę, która prowadzi wobec dziennikarza postępowanie sądowe, zwłaszcza w celu nękania lub grożenia dziennikarzowi. Ale zezwolenie na wcześniejsze umorzenie sprawy na początku procesu sądowego tylko dlatego, że dziennikarz twierdzi, że to SLAPP, bez faktycznego sprawdzenia przez sąd istoty sprawy, stworzy jego zdaniem niebezpieczny precedens, w którym uniemożliwia się osobom obronę jej praw do dobrego imienia i wizerunku.

Stanowisko parlamentu

Ostatecznie Parlament Europejski przegłosował swoje stanowisko negocjacyjne. Oddano 498 głosów za, 33 przeciw i 105 głosów wstrzymujących się. Przepisy dyrektywy mają być stosowane w sprawach transgranicznych, gdy pozwany, powód i sąd nie mają siedziby w tym samym państwie. Będą też mieć zastosowanie, gdy udział w debacie publicznej ma znaczenie dla przynajmniej jednego państwa UE i można wziąć w niej udział drogą elektroniczną. Utrzymano możliwość wcześniejszego oddalenia pozwu, jeżeli strona udowodni, że sprawa jest bezzasadna. Osoba wnosząca pozew będzie musiała pokryć koszty postępowania. Ofiary SLAPP-ów będą z kolei mogły wnioskować o odszkodowanie. Aby ograniczyć zjawisko “forum shopping”, sprawy o zniesławienie będą rozstrzygane wyłącznie przed sądem krajowym pozwanego. Ponadto europaralamentarzyści zaproponowali, by państwa UE tworzyły punkty kompleksowego wsparcia dla ofiar SLAPP, gdzie osoby poszkodowane będą mogły uzyskać informacje i porady. Państwa mają też zadbać o właściwe przeszkolenie przedstawicieli zawodów prawniczych. Parlament wezwał też Komisję Europejską do utworzenia rejestru spraw SLAPP.

Po przyjęciu stanowiska parlamentarzyści, razem z przedstawicielami komisji i Radą Unii Europejskiej, będą negocjować wspólną wersję dyrektywy. Przebieg procesu legislacyjnego można śledzić pod tym linkiem. Komisja Europejska chciałaby, aby dyrektywa została przyjęta do końca 2023 roku.

Rekomendacja Rady Europy

W 2020 r. stanowczo przeciw slapp wypowiedziała się Komisarz Rady Europy ds. Praw Człowieka Dunja Mijatović, równocześnie wzywając do podjęcia działań. Zawiązał się komitet ekspertów Rady Europy ds. SLAPP, który pracuje nad dokumentem z rekomendacjami. W projekcie znalazł się załącznik, w którym zdefiniowano SLAPP-y i opisano, jakie zagrożenia niosą dla demokracji. Dokument rekomenduje państwom członkowskim, by wprowadziły ramy prawne, które umożliwią wszystkim skuteczne uczestnictwo w debacie publicznej i sprawach publicznych. Jako zabezpieczenia proceduralne wskazano efektywne zarządzanie sprawami, umożliwienie wcześniejszego oddalenia roszczeń, przyspieszoną procedurę sądową dla spraw typu SLAPP oraz przepisy umożliwiające obciążenie kosztami sprawy powoda, jeżeli sąd stwierdzi, że to sprawa SLAPP. W rekomendacji znajdziemy też zapisy dotyczące umorzenie wszelkich roszczeń po śmierci osoby dotkniętej SLAPP. Obecnie niektóre systemy prawne umożliwiają dochodzenie roszczeń od rodziny osoby pozwanej – tak się dzieje w przypadku spraw dotyczących Daphne Caruany Galizii z Malty – jej sprawy “odziedziczyli” jej synowie i mąż dziennikarki. 

Wśród innych rozwiązań proponowanych w dokumencie warto wymienić: odszkodowanie dla ofiary SLAPP, ograniczenie szkody niematerialnej dla powoda, wsparcie prawne i psychologiczne dla ofiar SLAPP. Ważną częścią działań powinno być też szkolenie przedstawicieli zawodów prawniczych, w tym sędziów.

Kolejne spotkanie komitetu ekspertów zaplanowano na październik 2023 r.