Ostatnie kilka lat w polityce, to nieustająca dyskusja o sądownictwie. Tak dużo o sądach nie mówiło się nigdy. Z jednych mediów dowiadujemy się, że sędziowie są bohaterami, inne starają się przekonać odbiorców, że jest dokładnie odwrotnie – to podejrzana grupa, która dba jedynie o własne interesy. Z mównicy sejmowej– w zależności od opcji politycznej – słyszymy, że zmiany w sądownictwie przyniosły doskonałe rezultaty w postaci większej efektywności sądów lub też, że reforma wydłużyła postępowania sądowe. Jak ma w tym odnaleźć się ktoś, kto na co dzień nie zajmuje się prawem, a chce sobie wyrobić zdanie, by świadomie oceniać to, co mówią politycy?
Jak zrozumieć sąd?
Jak jest naprawdę? Czy reforma coś zmieniła? A jeśli zmieniła, to czy na lepsze? Chcąc poznać odpowiedzi na te pytania, Sieć Obywatelska Watchdog Polska postanowiła je zadać w trybie dostępu do informacji publicznej. Skupiliśmy się na podstawowych zagadnieniach dotyczących codziennego funkcjonowania sądów, dlatego nie dotykamy ważnej, ale odrębnej kwestii niezależności sądownictwa. Na razie chcemy zrozumieć – wraz z Wami – na czym polega praca w sądzie i jak – ewentualnie – zmieniła się ona na poziomie pojedynczych sądów po ustawowych zmianach z 2017 roku. Czasami konkretne przykłady przemawiają do wyobraźni lepiej niż statystyki.
Bo czy przeciętny obywatel/obywatelka ma wiedzę, czym różnią się sądy? Że sąd powszechny, to coś innego niż sądy administracyjne? A gdy już wie, czym są sądy powszechne, czy zna ich strukturę – od sądu rejonowego, przez okręgowy do apelacyjnego? Czy rozumie różnicę między wydziałami sądów powszechnych i wie, że są wydziały cywilne, karne, pracy, rodzinne, ubezpieczeń społecznych, gospodarcze czy ksiąg wieczystych? Ktoś może powiedzieć – ale po co taka szczegółowa wiedza? A my odpowiemy – bez tej wiedzy czasem trudno zrozumieć, o co chodzi w zmianach w sądownictwie, czyli w jednym z najgorętszych tematów politycznych ostatnich lat. Wprawdzie łatwo sobie wszystko sprawdzić w Internecie, ale skąd czerpać motywację, by samodzielnie szukać odpowiedzi? I jak dobrze zadać pytanie?
Postanowiliśmy wciągnąć obywateli we wspólne zdobywania wiedzy o sądach. Świetną pracę wykonuje w tym zakresie Fundacja Court Watch Polska, zapraszając do obserwowania rozpraw sądowych. Także sami sędziowie coraz chętniej pokazują swoją pracę, organizując Dzień Edukacji Prawnej i zapraszając uczniów do sądów. Edukacji jednak nigdy dosyć, nie każdy też ma okazję i możliwości poświęcić czas na wizytę w sądzie.
Co w sądach zależy od polityków?
My zapraszamy do analizy dokumentów sądowych. To inny sposób na praktyczne poznawanie sądów. Ale też na wyrobienie sobie zdania o reformie sądów powszechnych. Najbardziej konkurujące opcje polityczne zapowiadają bowiem zmiany w tej dziedzinie:
Zadaniem na następną kadencję, jeśli Polacy nam powierzą odpowiedzialność za Polskę, będzie kontynuacja reformy sądownictwa.
Z programu wyborczego Prawa i Sprawiedliwości
Przeprowadzimy zmiany, które przyspieszą rozstrzyganie spraw obywateli w sądach powszechnych.
Z programu wyborczego Koalicji Obywatelskiej
Obecna opozycja podpisała też „Pakt dla Praworządności” przygotowany wspólnie z obywatelami przez Akcję Demokracja.
Sądy będą się zmieniać, a w naszym – obywatelek i obywateli – interesie, jest to, by zmieniały się na lepsze. Dlatego powinniśmy się do tego dobrze przygotować i zaangażować świadomie. Badania wskazują, że dla osób, które zetknęły się z sądem, wciąż największym problemem jest przewlekłość postępowań, dlatego właśnie temu warto się przyglądać na początek. Jak się bowiem okazuje, ta sprawa zależy bardzo mocno od polityków, którzy decydują o prawie, pieniądzach, a nawet wpływają na zarządzanie:
Na sprawność postępowań sędziowie mają jednak ograniczony wpływ, ponieważ to nie oni uchwalają przepisy regulujące procedury. Podobnie jak w przypadku zbyt niskiej informatyzacji oraz braków kadrowych.
Fundacja Court Watch Polska, Obywatelski Monitoring Sądów 2019
Coraz więcej pytań
Mamy nadzieję, że po przeczytaniu dokumentów obywatelki i obywatele zaczną zadawać sobie kolejne pytania i szukać na nie odpowiedzi. Na przykład: kim jest asesor sądowy i kiedy może zastępować sędziego? Kto zarządza sądem – prezes czy dyrektor? Od czego zależy, że w jednym sądzie rejonowym jest 30 sędziów, a w innym 7? Skąd się biorą różnice pomiędzy ilością spraw rozpatrywanych przez jednego sędziego? Czy sędziego można bez problemu przesuwać między wydziałami? Jak może awansować sędzia? Skąd biorą się wskaźniki efektywności sądów przedstawiane przez Ministerstwo Sprawiedliwości, skoro prezesi sądów nie wiedzą, jak mają wyliczyć taki wskaźnik u siebie? Jak działa mechanizm losowania spraw w kontekście tego, co widzimy w dokumentach?
Nas przede wszystkim interesowało, czy coś zmieniło się w sądach po reformie z 2017 roku, jeśli chodzi o efektywność sądów. Od czego mogły zależeć ewentualne korzystne zmiany – czy od zwiększonego zatrudnienia, czy od lepszego zarządzania? Czy sędziowie bardziej sprawiedliwie otrzymują sprawy i czy stworzono warunki do analizowania obciążenia nimi sędziów. Na ile otwarte są sądy na pytania obywateli? Czy po reformie było więcej awansów sędziowskich?
O co chodziło w reformie sądów powszechnych z 2017 roku
12 sierpnia 2017 roku została znowelizowana ustawa o ustroju sądów powszechnych. Jak sama nazwa wskazuje, jeśli obywatel trafi do sądu ze swoją sprawą, to będzie to najprawdopodobniej sąd powszechny. W sądach administracyjnych obywatel sądzi się z instytucjami państwa. Szczególnym rodzajem sądu jest Sąd Najwyższy, do którego trafiają najpoważniejsze sprawy, zakończone już w sądach powszechnych oraz protesty wyborcze. Są jeszcze sądy wojskowe, ich wyroki dotyczą jednak wydzielonej grupy obywateli.
Nowelizacja ustawy miała z założenia polepszyć warunki administracyjne w sądach powszechnych, dzięki wpływowi Ministra Sprawiedliwości na obsadę stanowisk zarządczych. Sądy miały być lepiej zarządzane, sędziowie sprawiedliwie obdzielani sprawami, sprawy przydzielane losowo. Było też sporo innych zmian, o których można przeczytać w prezentacji, którą przygotowaliśmy bezpośrednio po wejściu w życie nowelizacji.
W naszym monitoringu skupiliśmy się na efektach zmian wyselekcjonowanych ze względu na efektywność pracy sądu, co przekłada się na – sygnalizowany już – najbardziej dotkliwie odczuwany przez obywateli problem przedłużających się postępowań.
Jeśli chodzi o wpływ Ministra Sprawiedliwości na powoływanie prezesów sądów, to zmiana była znacząca. Wcześniej – zależnie od poziomu sądu – apelacyjny , okręgowy czy rejonowy – Minister Sprawiedliwości w ogóle nie mógł powoływać prezesa bądź też przy powołaniu musiał zasięgać opinii prezesów sądów znajdujących się wyżej w hierarchii, zgromadzeń sędziów czy Krajowej Rady Sądownictwa. Trudno mu było także odwołać prezesów. Po zmianach z 2017 roku to Minister Sprawiedliwości powołuje prezesów i może ich odwołać w trakcie kadencji, znacznie mniej licząc się z opinią środowiska sędziowskiego niż wcześniej i na podstawie nowych przesłanek, wśród których znalazła się efektywność pracy administracyjnej sądu.
Natomiast jeśli chodzi o zasadę losowego przydziału spraw sędziom przez prezesa, w ramach poszczególnych kategorii powinien on być równy. Może zostać zmniejszony z uwagi na pełnioną funkcję, uczestniczenie w przydziale spraw innej kategorii lub z innych przyczyn przewidzianych ustawą. Możliwe jest, by sędzia starał się o zmniejszenie ilości spraw. Prezes nie musi się na to zgodzić. A odwołanie od tej decyzji rozstrzyga kolegium danego sądu.
Sprawdzamy, jak jest
Na spotkaniu, które zorganizowaliśmy dwa lata temu, pojawiły się wątpliwości, czy faktycznie w interesie obywatela jest oczekiwanie szybszego rozpatrywania spraw, jeśli inne zmiany – poza wymianą prezesa – nie będą w sądzie miały miejsca. W 2016 roku, jeszcze przed reformą sądów powszechnych, Rzeczpospolita donosiła, że do Ministerstwa Sprawiedliwości dotarły sygnały od sądów o potrzebie stworzenia systemu do analizy faktycznej złożoności rozpatrywanych spraw. Pod uwagę miały być brane – liczba uczestników w sprawie; stan faktyczny; postępowanie dowodowe; problemy prawne, jakie się w sprawie pojawiają itp.
Dlatego nasze sprawdzanie rozpoczęliśmy od zbadania tego kawałka rzeczywistości sądowej. Sprawdzaliśmy, czy coś zmieniło się w poziomie zatrudnienia w sądach, czy prowadzi się statystyki obciążenia sędziów pracą, np. ile tomów akt sędzia musi przeczytać, czy prezesi wiedzą, ile spraw ma sędzia. Oczywiście interesowało nas, czy prezesi zostali po reformie wymienieni. Minister Sprawiedliwości miał bowiem 6 miesięcy zupełnej swobody (między 12 sierpnia 2017 a 12 lutego 2017 roku), gdy mógł przerwać kadencję urzędujących prezesów bez zachowywania ustawowych wymagań. W końcu zaś zapytaliśmy o awanse sędziów i delegacje, gdyż jest to przedmiot potencjalnego nacisku na sędziów. Czy awansów i delegacji było więcej kiedyś, czy obecnie? Czy zmiana jest istotna? Gdzie w ogóle one miały miejsce? Wyselekcjonowanie podgrupy do analizy pozwala dokładniej przyjrzeć się faktom.
Zapraszamy do wspólnego uczenia się i zdobywania wiedzy o sądach. Przygotowaliśmy specjalne narzędzie do wspólnego poznawania rzeczywistości, w tym właśnie sądów, przez angażujących się obywateli i obywatelki. Zadaliśmy pierwszą serię pytań sprawdzającą, jak wygląda zarządzanie sądami i jak zmieniało się w sądach obciążenie sędziów i ich efektywność. Obywatele mogą też stać się sojusznikami sędziów w zmianie ich warunków pracy. Mogą też stać się bardziej wymagający. Wszystko zależy od faktów, które wspólnie będziemy ustalać. Bo w ocenie faktów pojawia się pragmatyka.
Nie mamy wątpliwości, że na tym jednym zapytaniu nasze poznawanie sądów się nie skończy. Zagłębienie się w temat wywołało szereg nowych pytań, ukazało, jak naiwne są czasem nasze oczekiwania i jak bardzo obywatelowi trudno to wszystko zrozumieć. Tym lepiej jednak potwierdzona zostaje nasza hipoteza o tym, że nic nie wiemy. Ale, kto pyta, (ostatecznie) nie błądzi.
Komentarze