W 2025 roku Polska powinna wdrożyć cały pakiet nowych przepisów unijnych dotyczących zapobiegania praniu brudnych pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, a jak wygląda to teraz? Przyjrzeliśmy się jednemu z narzędzi ochrony państwa przed korupcją.

W 2024 roku Sieć Obywatelska Watchdog Polska wzięła udział w projekcie gruzińskiej organizacji Institute for Development of Freedom of Information (Instytut Rozwoju Prawa do Informacji). To w pewnym sensie nasza bliźniacza organizacja, działająca zgodnie z potrzebami i wyzwaniami, przed którymi stoją gruzińskie państwo i społeczeństwo. Projekt pod nazwą “Empowered Watchdog Community and Enhanced Transparency Standards for Government Accountability” (Wzmocniona społeczność Watchdogów i wzrost przejrzystości i rozliczalności w państwie), dotyczył tego, na ile rejestry beneficjentów rzeczywistych są przydatne do przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy i zapobiegania terroryzmowi oraz jakie stoją za nimi mechanizmy działania.

Projekt ten był dla nas okazją do przyjrzenia się Rejestrowi pod kątem jego przydatności w ochronie państwa przed korupcją — szczególnie jeśli chodzi o wpływ biznesu na osoby publiczne, wyprowadzanie pieniędzy państwowych do “podejrzanych spółek” oraz skuteczność sankcji nakładanych przez Polskę i Unię Europejską na Rosję.

Problem braku debaty i zainteresowania daje się wytłumaczyć tym, że zapobieganie korupcji “na poważnie” od ponad piętnastu lat nie jest priorytetem żadnego z rządów. W czasach rządów Prawa i Sprawiedliwości nadużycia stały się tematem debaty publicznej. Być może dziennikarze korzystali z Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych w swoich śledztwach, ale raczej nie wspominają o nim. Organizacje społeczne zajmujące się tematem korupcji są nieliczne, a wyzwania związane z kryzysem praworządności tak istotne, że temat Rejestru i sprawdzanie jego przydatności w zapobieganiu korupcji nie znalazł się w centrum zainteresowania. Dlatego dopiero teraz, kilka lat po jego wprowadzeniu, uczymy się o jego przydatności w naszej pracy. Jeszcze z niego w tej pracy nie korzystamy.

Wiemy jednak, że w naszej i dziennikarskiej pracy taki rejestr może być przydatny. Udział w projekcie i analiza przykładów z innych państwa – Czech, Słowacji i Węgier dają nam dobry materiał do myślenia. Wiemy z nich na przykład, że niezwykle istotne jest, jakie podmioty są objęte rejestrem i jakie są sankcje za nieprzestrzeganie przepisów (Węgry), jak ważna jest możliwość uzupełniania danych z rejestru beneficjentów rzeczywistych danymi z innych rejestrów (Czechy), jak ciekawym przykładem może być stworzenie rejestru podmiotów robiących interesy z państwem (Słowacja).

W 2025 roku wdrożony powinien być cały pakiet nowych przepisów unijnych dotyczących zapobiegania praniu brudnych pieniędzy i finansowaniu terroryzmu.  Udział w projekcie pozwolił nam na przygotowanie się do świadomego pilnowania szczegółów i tego, jak przepisy będą wdrażane w Polsce.

Poniżej przedstawiamy napisaną przez nas ekspertyzę, jednocześnie polecając chętnym osobom spojrzenie na opracowania z Czech, Słowacji, Gruzji i Węgier (te niestety tylko po angielsku). A jeśli chcecie przeczytać więcej o tym jak korzystać z rejestru, polecamy tekst na naszej stronie zatytułowany Informacje publiczne w ogólnodostępnych źródłach – Centralny Rejestr Beneficjentów Rzeczywistych.

29. 07. 2024

Autor: radca prawny Piotr Sołowij we współpracy z Katarzyną Batko-Tołuć, Sieć Obywatelska Watchdog Polska

Działania dotyczące przeciwdziałaniu praniu brudnych pieniędzy (dalej jako: ALM) funkcjonują w Polsce w oparciu o regulacje unijne oraz ustawę z 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzyoraz finansowaniu terroryzmu, która odpowiada za implementację prawa unijnego do krajowego porządku prawnego.

Wyspecjalizowanym organem w sprawach przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu jest Główny Inspektor Informacji Finansowej (dalej jako: GIIF), który funkcjonuje w ramach specjalnie utworzonej komórki w Ministerstwie Finansów.

Głównym państwowym rejestrem w obszarze AML jest Centralny Rejestr Beneficjentów Rzeczywistych (dalej jako: CRBR). Gromadzone są w nim informacje o beneficjentach rzeczywistych takie jak: imię i nazwisko, każde posiadane obywatelstwo, państwo zamieszkania, PESEL, informacja o wielkości i charakterze udziału lub uprawnień przysługujących beneficjentowi rzeczywistemu. Dane do rejestru przekazują tzw. “instytucje obowiązane”, których dokładny katalog wymieniony jest ustawie. Należą do niego m.in. spółki kapitałowe, trusty czy organizacje pozarządowe.

Tematyka AML w Polsce jest najbardziej żywa w obszarze biznesowym. Świadczą o tym odbywające się szkolenia, konferencje oraz oferta różnych narzędzi informatycznych ułatwiających procesy AML. Wynika to zapewne z faktu, że podmioty biznesowe muszą dostarczać informacje o beneficjentach rzeczywistych do CRBR oraz realizować inne obowiązki wynikające z AML.

Temat ten stał się dla biznesu dodatkowo ważny po wybuchu pełnoskalowej agresji Rosji na Ukrainę. W związku z sankcjami nałożonymi na podmioty z rosyjskim kapitałem powstała konieczność rozszerzonej weryfikacji kontrahentów. Pomocny narzędziem w tej materii jest CRBR.

Podmioty biznesowe musiały także w ostatnim czasie uwzględniać kalendarz wyborczy w Europie i w Polsce, ponieważ przepisy z zakresu AML nakładają na nie dodatkowe obowiązki związane z nawiązywaniem relacji biznesowych z osobami zajmującymi eksponowane stanowiska politycznie (ang. politically exposed persons – PEP).

Jeżeli chodzi o wykorzystanie ogólnodostępnych narzędzi, jakie daje AML to w Polsce podmioty spoza kręgu biznesowego korzystają z nich w minimalnym zakresie. W dziennikarstwie praktycznie nie spotyka się materiałów, w których autorzy i autorki wskazywaliby, że ich ustalenia wynikały z analizy danych dostępnych w CRBR. W przypadku organizacji pozarządowych, w mediach branżowych, temat ten obecny jest głównie z perspektywy obowiązków sprawozdawczych i konieczności dostarczania danych do CRBR przez nie same. Polska Fundacja Moje Państwo prowadzi serwis Rejestr.io, który analizuje w czytelny sposób dane z polskiego Krajowego Rejestru Sądowego i pokazuje powiązania pomiędzy różnymi podmiotami. Brak jednak zbliżonych rozwiązań agregujących dane z CRBR, nawet w przypadku wybranych obszarów, np. związanych ze współpracą biznesu z firmami związanymi z Rosją^[1]. Podobnie sytuacja wygląda w odniesieniu do samorządów i jednostek samorządu terytorialnego.

Do głównych zagadnień związanych z AML należą problemy z praktycznym wyznaczaniem tego kto de facto jest beneficjentem rzeczywistym oraz dostępem do danych publikowanych w CRBR. Ta druga kwestia jest istotna w świetle wyroku TSUE w połączonych sprawach C-37/20 i C-601/20, WM (C-37/20), Sovim SA (C-601/20) przeciwko Luxembourg Business Registers. W Polsce jednak nie zostały poczynione żadne zmiany legislacyjne w związku z wnioskami płynącymi z wyroku dotyczącymi konieczności ograniczenia ogólnego dostępu do CRBR.

Obecnie CRBR ma charakter publiczny, nieodpłatny i jawny. Każda zainteresowana osoba może z poziomu przeglądarki internetowej sprawdzić zawarte w nim informacje. Konieczność zmiany tej nieograniczonej dostępności jest podnoszony w kontekście powyższego wyroku TSUE, najnowszej VI dyrektywy AML oraz dyskusji przy okazji wprowadzenia do polskiego porządku prawnego instytucji fundacji rodzinnych. Polska ustawa dotycząca AML zrównuje fundację rodzinną z trustem w zakresie ujawnienia osób, które są beneficjentami rzeczywistymi. Kontrowersję budzi zakres osób, których dotyczy ten obowiązek. W przypadku fundacji rodzinnych w kręgu osób, których dane zostaną ujawnione, mogą znaleźć się np. małoletnie dzieci lub osoby niezwiązane z prowadzeniem spraw fundacji jak rodzice czy dziadkowie fundatorów. Z drugiej strony może to ograniczyć pole kontroli społecznej wykonywanej przez organizacje społeczne i dziennikarzy śledczych (co jednak nie jest obecnie wykorzystywanym potencjałem). Wynika to zapewne z braku zasobów, narzędzi, wiedzy i zainteresowania. Niewiele polskich organizacji zajmuje się tematem nadużywania zasobów publicznych w sferze publicznej i na styku publiczno-prywatnym^[2].  Pojawiają się indywidualne przypadki opisywane przez dziennikarzy, jeśli dotyczą eksponowanych osób^[3]. Ale również wówczas teksty raczej bazują na opiniach ekspertów lub są clickbaitami. Nie ma pogłębionych analiz danych dotyczących fundacji rodzinnych.

1. Przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy (oraz finansowaniu terroryzmu) – wstęp do zagadnienia

Zarówno polskie przepisy prawa jak i przepisy unijne mające na celu przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy, czyli wprowadzaniu do obrotu gospodarczego wartości majątkowych pochodzących z czynu zabronionego w celu nadania im pozorów legalnego pochodzenia.

Jednocześnie w dzisiejszych czasach zjawisko prania brudnych pieniędzy jest niebezpieczne z uwagi na jego międzynarodowy charakter oraz podleganie procesom globalizacji. Dodatkowo jest ono powiązanie z przestępczością zorganizowaną^[4]. Często zjawisko to wiąże się z innymi przestępstwami takimi jak: udział w zorganizowanej grupie przestępczej, wymuszenia, terroryzm, handel ludźmi i przemyt nielegalnych migrantów, nielegalny handel narkotykami i substancjami psychotropowymi, wykorzystanie seksualne, nielegalny handel bronią, korupcja, przestępstwa przeciwko środowisku, przemyt, przestępstwa podatkowe oraz cyberprzestępstwa^[5].

Wśród skutków prania brudnych pieniędzy wskazuje się na osłabienie funkcjonowania instytucji finansowych, a w konsekwencji całego sektora finansowego. Może to wpływać na mniejsze zainteresowanie ze strony inwestorów zagranicznych czy obniżać zaufanie obywateli do instytucji finansowych. Jednocześnie ekonomiści wskazują, że przekłada się to na zmniejszenie produktywności gospodarki w ogólnym ujęciu^[6].

Przepisy dotyczące przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu mają na celu chronić obrót gospodarczy oraz podnosić poziom bezpieczeństwa funkcjonowania rynków finansowych i pozafinansowych, ich wiarygodności i transparentności. Dodatkowym elementem jest zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego i przeciwdziałanie atakom terrorystycznym^[7].

Jednocześnie przepisy wyznaczają ramy instytucjonalne: tworzą odpowiednie organy informacji finansowej, nakładają obowiązki na instytucje obowiązane, tworzą narzędzia do blokowania i wstrzymywania podejrzanych transakcji, a także umożliwiają nakładanie kar administracyjnych i sankcji karnych^[8].

Do porównania rozwiązań w zakresie AML w różnych krajach może służyć Basel AML Index^[9].

2. Kluczowe regulacje prawne

a) Przepisy polskie

• Ustawa z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1124 z późn. zm.)
• 165a oraz art. 299 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 17 z późn. zm.)
• Przepisy dotyczące tajemnicy zawodowej w zawodach prawniczych w odniesieniu do AML:
  • 3 ust. 6 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 499),
  • 6 ust. 4 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1184 z późn. zm.),
  • 18 § 4 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1799 z późn. zm.).

b) Przepisy unijne^[10]

• IV dyrektywa AML – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/849 w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzm
• V dyrektywa AML – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/843 z 30 maja 2018 r.
• VI dyrektywa AML – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/1673 z dnia 23.10.2018 r. w sprawie zwalczania prania pieniędzy za pomocą środków prawnokarnych

Wśród najważniejszych elementów, które wprowadza najnowsza VI dyrektywa AML znalazły się:

• ujednolicenie praktyk państw członkowski UE w zakresie AML,
• rozszerzenie regulacji dotyczących centralnych rejestrów beneficjentów rzeczywistych, poprzez harmonizację pojęcia “interesu prawnego”, który powinien zaistnieć, aby uzyskać dane z rejestru (ważna kwestia w kontekście wyroku TSUE omówionego w dalszej części analizy)^[11],
• limit płatności gotówkowych w wysokości 10 000 euro, z wyjątkiem płatności między osobami prywatnymi w kontekście nieprofesjonalnym^[12],
• utworzenie i określenie działalności Urzędu ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy i Finansowaniu Terroryzmu (AMLA).

AMLA – Urząd ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy i Finansowaniu Terroryzmu

Zgodnie z najnowszymi regulacjami w zakresie AML powstaje nowy europejski organ ds. przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu. Siedzibą AMLA będzie Frankfurt, a jego działania mają ruszyć w połowie 2025 r.

Urząd będzie:

• bezpośrednio nadzorować niektóre instytucje kredytowe i finansowe w UE obarczone największym ryzykiem, w tym dostawców usług kryptoaktywowych;
• wspierać sektor niefinansowy;
• koordynować jednostki analityki finansowej w państwach członkowskich;
• nakładać sankcje pieniężne w razie poważnych naruszeń^[13].

3.      Rozwiązania AML w Polsce

a)      Generalny Inspektor Informacji Finansowej

Wyspecjalizowanym organem w sprawach przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu jest Minister Finansów oraz Główny Inspektor Informacji Finansowej (dalej jako: GIIF).

GIIF jest powoływany i odwoływany przez premiera na wniosek ministra finansów i zasięgnięciu opinii koordynatora ds. działalności służb specjalnych w Radzie Ministrów. Jego kadencja trwa 6 lat i może trwać maksymalnie 2 kadencje. Wykonuje on swoje zadania w Ministerstwie Finansów w ramach specjalnie wyodrębnionej do tego komórki.

Do zadań Generalnego Inspektora należy podejmowanie działań w celu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, w szczególności:

• analizowanie informacji dotyczących wartości majątkowych, co do których Generalny Inspektor powziął podejrzenie, że mają one związek z przestępstwem prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu;
• przeprowadzanie procedury wstrzymania transakcji lub blokady rachunku;
• żądanie przekazania informacji o transakcjach i ich udostępnianie;
• przekazywanie uprawnionym organom informacji i dokumentów uzasadniających podejrzenie popełnienia przestępstwa;
• wymiana informacji z jednostkami współpracującymi;
• sporządzanie krajowej oceny ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu oraz strategii przeciwdziałania tym przestępstwom we współpracy z jednostkami współpracującymi i instytucjami obowiązanymi;
• sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem przepisów dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
• wydawanie decyzji w sprawach wpisu na listę osób i podmiotów, wobec których stosuje się szczególne środki ograniczające, o których mowa w art. 117, lub skreślenia z niej oraz prowadzenie tej listy;
• współpraca z właściwymi organami innych państw, a także zagranicznymi instytucjami i międzynarodowymi organizacjami zajmującymi się przeciwdziałaniem praniu pieniędzy lub finansowaniu terroryzmu;
• wymiana informacji z zagranicznymi jednostkami analityki finansowej, w tym prowadzenie punktu kontaktowego na potrzeby tej wymiany;
• nakładanie kar administracyjnych, o których mowa w ustawie;
• udostępnianie wiedzy i informacji z zakresu przepisów o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw finansów publicznych;
• przetwarzanie informacji w trybie określonym w ustawie;
• inicjowanie innych działań w celu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu^[14]

GIIF publikuje sprawozdania roczne ze swojej działalności^[15]. W ramach jednego ze swoich obowiązków sporządza również krajową ocenę ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu^[16].

b)     Centralny Rejestr Beneficjentów Rzeczywistych (CRBR)^[17]

Jednym z kluczowych elementów systemu AML jest Centralny Rejestr Beneficjentów Rzeczywistych. Służy on do gromadzenia i przetwarzania informacji o beneficjentach rzeczywistych podmiotów wskazanych w ustawie dotyczącej AML.

Celem działania rejestru jest zgromadzenie dokładnych i aktualnych danych o beneficjentach rzeczywistych. Umożliwia to ujawnienie kto jest osobą czerpiącą korzyści z danej działalności i ogranicza możliwość ukrycia swojej tożsamości w strukturach własnościowych.

Rejestr ma charakter publiczny, nieodpłatny i jawny. Każda zainteresowana osoba może z poziomu przeglądarki internetowej sprawdzić zawarte w nim informacje CRBR funkcjonuje na mocy polskiej ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu i stanowi implementację do polskiego porządku prawnego zapisów IV dyrektywy AML.

Art. 58 ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu wskazuje podmioty obowiązane do zgłaszania informacji o beneficjentach rzeczywistych i ich aktualizacji. Należą do nich:

• spółki jawne;
• spółki komandytowe;
• spółki komandytowo-akcyjne;
• spółki z ograniczoną odpowiedzialnością;
• proste spółki akcyjne;
• spółki akcyjne, z wyjątkiem spółek publicznych w rozumieniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2554);
• trusty, których powiernicy lub osoby zajmujące stanowiska równoważne:

mają miejsce zamieszkania lub siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub

nawiązują stosunki gospodarcze lub nabywają nieruchomość na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w imieniu lub na rzecz trustu;

• spółki partnerskie;
• europejskie zgrupowania interesów gospodarczych;
• spółki europejskie;
• spółdzielnie;
• spółdzielnie europejskie;
• stowarzyszenia podlegające wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego;
•  

Wśród informacji jakie zgłaszane są do CRBR, zgodnie z art. 59 powyższej ustawy, są: imię i nazwisko, każde posiadane obywatelstwo, państwo zamieszkania, PESEL, informacja o wielkości i charakterze udziału lub uprawnień przysługujących beneficjentowi rzeczywistemu.

4.      Problemy i wyzwanie związane z AML

a)      Wyrok TSUE w kontekście Polski i dostępu do CRBR

W listopadzie 2022 r. zapadł wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w połączonych sprawach C-37/20 i C-601/20, WM (C-37/20), Sovim SA (C-601/20) przeciwko Luxembourg Business Registers^[18].

Przedmiotem rozstrzygnięcia była kwestia dostępu do danych w rejestrach beneficjentów rzeczywistych prowadzonych przez państwa członkowskie. W wyroku TSUE orzekł, że przepis dotyczący powszechnego dostępu do danych z rejestrów beneficjentów rzeczywistych jest nieważny, ponieważ stoi w sprzeczności z regulacjami Karty Praw Podstawowych.

Część państw członkowskich m.in. Cypr, Luksemburg czy Holandia wprowadziły ograniczenia w dostępie do rejestrów^[19]. W Polsce do tej pory nie wprowadzono podobnych zmian.

Kwestię nieograniczonego dostępu do danych podnosił Rzecznik Praw Obywatelskich w wystąpieniu skierowanym do Ministra Finansów. Wskazywał również, że należy dokonać kompleksowych i systemowych zmian regulacji odnoszących się również do innych jawnych rejestrów publicznych, gdzie dostępne są dane osobowe obywateli^[20].

Pojawiły się również wątpliwości co do kręgu osób, o których informacje są publikowane w CRBR w kontekście wprowadzenia w Polsce instytucji fundacji rodzinnej^[21]. Kwestia ta została szerzej omówiona w dalszej części analizy.

Obecnie brak informacji o tym, by trwały prace legislacyjne mające na celu wdrożenie wniosków płynących z powyższego wyroku, ale w przyszłości mogą one wpłynąć na dostępność danych z CRBR^[22]. Co może być problematyczne dla przedstawicieli organizacji społecznych oraz dziennikarzy śledczych^[23].

b)     Ustalanie beneficjentów rzeczywistych

Zgodnie z zapisami ustawy beneficjentem rzeczywistym może być wyłącznie osoba fizyczna lub osoby fizyczne. W przypadku udokumentowanego braku możliwości ustalenia ww. osoby (osób) jako beneficjenta rzeczywistego wskazuje się jako osobę fizyczną zajmująca wyższe stanowisko kierownicze w spółce (tj. członków jej zarządu). 

Nierzadko informacje o beneficjentach rzeczywistych spółek posiadających międzynarodowy kapitał nie są dostępne nawet dla samych członków zarządu.

Jednocześnie ustawa nie wyłącza podmiotów, które są kontrolowane przez spółki notowane na zagranicznej giełdzie w katalogu zobligowanych do ustalenia i zgłoszenia beneficjenta rzeczywistego do CRBR. W związku z powyższym spółki takie powinny z zachowaniem należytej staranności podjąć wszelkie możliwe kroki celem zidentyfikowania swojego beneficjenta rzeczywistego.

Zgodnie z ustawą spółki publiczne nie są zobowiązane do zgłaszania informacji o beneficjentach rzeczywistych i ich aktualizacji, w związku z czym nie podają do CRBR żadnych danych.

5.      Wykorzystanie mechanizmów AMLw różnych obszarach

a)      Przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy w biznesie

Z uwagi na obowiązki jakie nakładają przepisy dotyczące AML na bardzo dużą ilość podmiotów, w tym podmioty działające w formie spółek, kwestie AML stanowią dużą gałąź doradztwa prawnego oraz innych usług dotyczących tego obszaru.

Jest to widoczne zarówno w ofercie narzędzi z zakresu AML służących do analizy transakcji, powiązań biznesowych czy beneficjentów rzeczywistych, jak i w szerokiej ofercie szkoleniowej skierowanej do osób pracujących w tym obszarze.

Organizowane są również konferencje poświęcone tematom związanym z AML. Do tematów, które pojawiają się w dyskusji w ostatnich latach, należą:

• duża ilość nowych regulacji (przeregulowanie),
• narzędzia, programy, rozwiązania IT wspierające AM,
• budowanie efektywnych procesów zwalczania przestępstw finansowych w organizacjach,
• weryfikacja kontrahentów i międzynarodowe listy sankcyjne,
• wykorzystaniu AI i GenAI w AML^[24],
• raportowanie i oczekiwania ze strony instytucji regulacyjnych.

b)     Zamówienia publiczne z Rosji^[25]

Wraz z rozpoczęciem pełnoskalowej agresji Rosji na Ukrainę zostały wprowadzone różne rozwiązania sankcyjne m.in. zakaz udzielenia zamówień publicznych rosyjskim firmom. Na poziomie unijnym taki zakaz wynikał z rozporządzenia 2022/576 zmieniającego rozporządzenie nr 833/2014. W krajowym porządku prawnym podstawą do tego była ustawa o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego.

Wykluczenie rosyjskich firm i tamtejszego kapitału wymaga weryfikacji kontrahentów pod tym kątem. Po wprowadzeniu przepisów pojawiły się wątpliwości, w jaki sposób należy tego dokonywać. Czy podmioty zlecające zamówienia publiczne powinny samodzielnie weryfikować wykonawców i podwykonawców w ogólnodostępnych rejestrach czy też żądać od nich dokumentów?

W obliczu powyższych wątpliwości wskazywano, że jednym z podstawowych narzędzi do przeprowadzania takiej weryfikacji jest CRBR. Trzeba jednak przy tym pamiętać, że w przypadku bardziej skomplikowanych powiązań o charakterze międzynarodowym informacje zawarte w CRBR mogą być niewystarczające^[26].

Odpowiednia weryfikacja klientów nie tylko z Rosji, ale również z innych krajów jest ważnym czynnikiem ryzyka w biznesie i powinna być odpowiednio uwzględniana w bieżących działaniach biznesowych^[27]

Kluczowym źródłem wiedzy w tym obszarze jest również lista sankcyjna prowadzona przez MSWiA: https://www.gov.pl/web/mswia/lista-osob-i-podmiotow-objetych-sankcjami.

c)      PEP – osoby zajmujące eksponowane stanowiska politycznie (ang. politically exposed persons – PEP)

Instytucje obowiązane są zobligowane do ustalenia, czy klient lub beneficjent rzeczywisty jest osobą zajmującą eksponowane stanowisko polityczne. Muszą one wdrożyć procedury oparte na analizie ryzyka, mogą przy tym przyjmować od ww. osób oświadczenia czy pełnią takie stanowisko czy nie^[28]. Miało to istotne znaczenie w ostatnich miesiącach z uwagi na kalendarz wyborczy w Europie^[29] i Polsce^[30].

Nawiązywanie relacji biznesowych z takimi osobami jest poddane dodatkowymi rygorom z uwagi na to, że zajmowanie takich stanowisk jest związane z podwyższonym ryzykiem prania brudnych pieniędzy ze względu na możliwość nadużywania swojej pozycji w celu osiągnięcia korzyści osobistych, poprzez takie czyny jak praktyki korupcyjne, przyjmowanie łapówek lub sprzeniewierzanie środków publicznych^[31].

W przypadku stosunków gospodarczych z osobą zajmującą eksponowane stanowisko polityczne instytucje obowiązane stosują wobec tych osób środki bezpieczeństwa finansowego oraz podejmują następujące działania:

• uzyskują akceptację kadry kierowniczej wyższego szczebla na nawiązanie lub kontynuację stosunków gospodarczych z osobą zajmującą eksponowane stanowisko polityczne;
• stosują odpowiednie środki w celu ustalenia źródła majątku klienta i źródła pochodzenia wartości majątkowych pozostających w dyspozycji klienta w ramach stosunków gospodarczych lub transakcji;
• intensyfikują stosowanie środka bezpieczeństwa finansowego dotyczące bieżącego monitorowania stosunków gospodarczych klienta^[32].

d)     Dziennikarstwo

Zasadniczo wśród polskich dziennikarzy i dziennikarek brak przykładów tekstów, które powstałyby w oparciu o dane dostępne w CRBR i mechanizmy z zakresu AML. Być może takie przykłady istnieją, ale autorzy w tekstach nie wskazują na te metody pozyskiwania informacji. Jeśli powstają teksty śledcze w jakikolwiek sposób używające pojęcia “beneficjent rzeczywisty” to najczęściej dotyczą sankcji nałożonych na Rosję i jej przedstawicieli po pełnoskalowe agresji na Ukrainę. Nie natknęliśmy się na tekst śledczy, który dotyczyłby zapobiegania korupcji.

Do pojęcia „beneficjent rzeczywisty” odwołują się głównie niszowe portale jak Frontstory.pl czy KrytykaPolityczna.pl. Wskazują one na trudności z dotarciem do beneficjentów rzeczywistych.

”Schemat jest prosty. Firmy powiązane z Rosją zakładają na całym świecie spółki córki, często rejestrując owe podmioty w zagranicznych rajach podatkowych bądź w państwach, w których obowiązują stosunkowo mało restrykcyjne przepisy bądź nie obowiązują żadne. Aby zaciemnić obraz sytuacji, spółki córki mnożą się, wydając na świat kolejne spółki, przez co zasłona dymna rozciąga się coraz szerzej. W efekcie powstają gigantyczne strukturalne matrioszki, tyle że akurat mniejsze, głębiej ukryte „laleczki” często wcale nie przypominają firmy matki. Prześledzenie powiązań między końcowym beneficjentem a firmą dokonującą zakupu jest skrajnie trudne.”^[33]

Na problemy związane z rejestrem beneficjentów rzeczywistych w kontekście śledzenia powiązań z Rosją wskazuje też czeska organizacja DataLab:

“Rozwiązanie leży w narzędziach analitycznych, o których mowa w tej analizie, a także w staraniach o lepsze rozwiązania rejestru beneficjentów rzeczywistych”^[34]

O korupcji pojawił się jedynie tekst będący tłumaczeniem i niedotyczący Polski – „Wielkie tajemnice małego Luksemburga” dostępny na portalu Frontstory.pl^[35].

e)      Samorządy^[36]

Samorząd, a więc jednostki samorządu terytorialnego, w tym także spółki komunalne nie są pierwszoplanowymi interesariuszami w systemie AML, ale na nich również spoczywa szereg różnych obowiązków. Przejrzystość ich funkcjonowania ma także znaczenie dla transparentności funkcjonowania państwa i przeciwdziałaniu korupcji.

Samorządy obok takich instytucji jak NBP, KNF, NIK, a także organy administracji rządowej należą do tzw. jednostek współpracujących na gruncie ustawy z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.

Wiąże się to z szeregiem różnych obowiązków nadzorczych oraz sprawozdawczych: nadzór nad stowarzyszeniami i fundacjami, które również są obowiązane do dostarczania informacji do CRBR, przekazywanie informacji GIIF odnośnie rocznych planów kontroli, danych sprawozdawczych, a także o sposobie wykorzystania zaleceń publikowanych przez GIIF. Wymaga to również z zatrudniania w urzędach odpowiednio przeszkolonych pracowników.

Dodatkowo istotny z punktu widzenia transparentności samorządów jest obowiązek, że w przypadku spółek komunalnych beneficjentami rzeczywistymi, którzy podlegają zgłoszeniu do CRBR są osoby sprawujące funkcję prezydentów, burmistrzów czy wójtów.

f)       Fundacja rodzinna^[37]

W maju 2023 roku zaczęła działać nowa kategoria podmiotów prawnych — fundacje rodzinne. Rozwiązanie to ma umożliwić w firmach rodzinnych sukcesję międzypokoleniową poprzez ułatwienie przekazania sterów firmy po śmierci lub przejściu na emeryturę jej właściciela. Ma to zapobiec problemom związanym z przekazywaniem własności firmy w drodze dziedziczenia, co bywało kłopotliwe i co uderzało w stabilność firmy.

Wejście w życie przepisów o fundacji rodzinnej było związane również ze zmianami w ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, która musiała uwzględniać nowe podmioty w swoich regulacjach. Ustawa zrównuje fundację rodzinną z trustem w zakresie ujawnienia osób, które są beneficjentami rzeczywistymi. Kontrowersję budzi zakres osób, których dotyczy ten obowiązek. W przypadku fundacji rodzinnych w kręgu osób, których dane zostaną ujawnione, mogą znaleźć się np. małoletnie dzieci lub osoby niezwiązane z prowadzeniem spraw fundacji jak rodzice czy dziadkowie fundatorów.

Taki zakres ujawnienia informacji oraz powszechnych dostęp do CRBR stoi również w sprzeczności z omówionym w innym miejscu opracowania wyrokiem TSUE, który jednak nie został do tej pory uwzględniony poprzez wprowadzenie odpowiednich zmian legislacyjnych.

6. Rekomendacje

Nasze rekomendacje dotyczą dopilnowania momentu, gdy będzie zmieniana legislacja w związku z wdrażaniem uaktualnionej dyrektywy AML.

W takiej sytuacji rekomendujemy, by proces wdrażania został rozpoczęty odpowiednio wcześniej, aby można było przeanalizować wszystkie cele dyrektywy i osiąganie ich przez zastosowane propozycje rozwiązań.

Znając polski proces legislacyjny, możemy się spodziewać silnego lobbingu ze strony fundacji rodzinnych, by nie musiały znaleźć się w rejestrze. Nie wiadomo czy to dobry pomysł. Dziennikarze już sygnalizowali, że ta forma prawna może być używana w sposób potencjalnie nieuczciwy. Być może zatem lepiej zmienić przepisy dotyczące fundacji rodzinnych, a nie przepisy dotyczące rejestru beneficjentów rzeczywistych.

Jako że dostęp do bazy będzie musiał być ograniczony ze względu na orzeczenie TSUE, kwestią istotną będzie uregulowanie dostępu dla mediów i organizacji społecznych, by umożliwić im sprawowanie kontroli społecznej.

W końcu zaś rekomendujemy by polskie organizacje strażnicze i dziennikarze spojrzeli na dane w rejestrze i zidentyfikowali czy znajdują się w nim odpowiedzi na swoje pytania. Warto to zrobić przed zaprojektowaniem zmian ustawowych. Pomoże to przygotować odpowiednie prawo.

^[1] Istnieje takie narzędzie w Czechach, gdzie DatLab Institute z.s. przygotował bazę danych łączącą: 1) bazę danych Orbis o światowych powiązaniach własnościowych Bureau van Dijk, w tym dane o beneficjentach firm, menedżerach i inne informacje rejestrowe, 2) czeski rejestr przedsiębiorstw; 3) rejestr beneficjentów rzeczywistych; 4) listy sankcji UE, USA i inne; listy Fundacji Walki z Korupcją Navalnego i listy osób publikowane przez różne organy w Ukrainie oraz 5) elektroniczny rejestr zamówień publicznych (TED). https://datlab.eu/blog/public-tenders-worth-eu2-5-billion-awarded-to-companies-tied-to-russia-since-february-2022

^[2] Akademia Antykorupcyjna, Fundacja Frank Bold, Fundacja im. Stefana Batorego, Instytut Spraw Publicznych, Sieć Obywatelska Watchdog Polska, a jeśli chodzi o organizacje dziennikarzy to Fundacja Reporterów i organizacja będąca wydawcą – Fundacja Ośrodek Kontroli Obywatelskiej.

^[3]  np. były prezes Orlen S.A. – przedsiębiorstwa sektora energetycznego kontrolowanego przez państwo – założył fundację rodzinną i to przyciągnęło zainteresowanie mediów.

^[4] Piątkowska, B., Skelnik, K., 2022. Rozwiązania obowiązujące w polskim systemie karnym  w instytucjach obowiązanych w kontekście dyrektyw Anti-Money Laundering.. Probacja, vol. 4, pp. 181-215.  https://doi.org/10.5604/01.3001.0016.1255.

^[5] Tamże s. 201

^[6] Hryniewicka, Magdalena. (2014). Pranie brudnych pieniędzy jako przykład przestępstwa gospodarczego. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny; s. 328-329

^[7] P. Zapadka [w:] P. Zapadka (red.), Komentarz do ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu [w:] Prawo obrotu pieniężnego. Komentarz, Warszawa 2023, art. 1.

^[8] Tamże

^[9] https://index.baselgovernance.org/map

^[10] Na podstawie Piątkowska B, Skelnik K. Rozwiązania obowiązujące w polskim systemie karnym  w instytucjach obowiązanych w kontekście dyrektyw Anti-Money Laundering.. Probacja. (2022);4(null):181-215. https://doi.org/10.5604/01.3001.0016.1255.

^[11] https://www.prawo.pl/podatki/co-zmieni-6-dyrektywa-aml,527059.html

^[12] https://www.europarl.europa.eu/news/pl/press-room/20240419IPR20586/walka-z-praniem-pieniedzy-parlament-przyjal-nowe-przepisy

^[13] ttps://www.consilium.europa.eu/pl/policies/fight-against-terrorism/fight-against-terrorist-financing/#AMLA

Szerzej na ten temat: https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/risk/articles/AMLA-ma-juz-siedzibe-co-oznacza-dla-rynku-powolanie-nowego-europejskiego-nadzorcy.html

^[14] art. 12 z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1124 z późn. zm.).

^[15] https://www.gov.pl/web/finanse/sprawozdania-roczne-z-dzialalnosci-generalnego-inspektora-informacji-finansowej

^[16] https://www.gov.pl/web/finanse/krajowa-ocena-ryzyka-prania-pieniedzy-oraz-finansowania-terroryzmu

^[17] https://www.gov.pl/web/finanse/centralny-rejestr-beneficjentow-rzeczywistych

^[18] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A62020CJ0037

^[19] https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/doradztwo-prawne/articles/Beneficjent-rzeczywisty-czy-bedzie-trudniej-o-informacje.html

^[20] https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-mf-dane-osobowe-crbr

^[21] https://edgp.gazetaprawna.pl/e-wydanie/58981,6-czerwca-2023/76255,Prawnik/860158,Przeciwdzialamy-praniu-pieniedzy-ale-ochrona-danych-kuleje.html

^[22] https://crido.pl/blog-law/jawnosc-centralnego-rejestru-beneficjentow-rzeczywistych-z-perspektywy-wyroku-tsue/

https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/doradztwo-prawne/articles/Beneficjent-rzeczywisty-czy-bedzie-trudniej-o-informacje.html

https://www.tgc.eu/publikacje/informacje-o-beneficjentach-rzeczywistych-wazny-wyrok-tsue/

^[23] https://bank.pl/funkcjonowanie-rejestrow-beneficjentow-rzeczywistych-po-wyroku-tsue/

^[24] Szerzej na temat również: https://bank.pl/jak-ai-wspiera-banki-w-obsludze-procesow-aml/

https://edgp.gazetaprawna.pl/e-wydanie/59202,29-wrzesnia-2023/76710,Strony-Biznesu-Plus/880702,Sztuczna-inteligencja-moze-sie-przysluzyc-idei-ESG.html

^[25] https://edgp.gazetaprawna.pl/e-wydanie/58424,21-kwietnia-2022/74445,Ubezpieczenia-i-swiadczenia/780274,Zamowienia-publiczne-nie-dla-poplecznikow-Putina.html

^[26] DataLab z Czech stworzył narzędzie łączące dane z różnych źródeł 1) bazy danych Orbis o powiązaniach własnościowych na świecie Biura van Dijk, zawierającej dane o beneficjentach rzeczywistych, kierownictwie i innych informacjach z rejestrów 2) Rejestów czeskich 3) Rejetru beneficjentów rzeczywistych 4) List sankcyjnych UE, USA, Fundacji Walki z Korupcją Nawalnego, list ukraińskich 5) dziennika zamówień publicznych. https://datlab.eu/blog/public-tenders-worth-eu2-5-billion-awarded-to-companies-tied-to-russia-since-february-202

^[27] https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/risk/articles/Nie-tylko-Rosja-Ryzyko-w-relacjach-miedzynarodowych.html

^[28] art. 46 ustawy z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1124 z późn. zm.).

^[29] https://www.linkedin.com/posts/andrzej-otto_co-maj%C4%85-wsp%C3%B3lnego-wybory-i-aml-wbrew-pozorom-activity-7142201134349271041-hO3i

^[30] https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/risk/articles/PEP-na-celowniku.html

^[31] Tamże

^[32] art. 46 ust. 2. ustawy z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1124 z późn. zm.).

^[33] https://krytykapolityczna.pl/swiat/rosja-omijanie-sankcji-na-handel-ropa-i-technologiami/

^[34] https://datlab.eu/blog/public-tenders-worth-eu2-5-billion-awarded-to-companies-tied-to-russia-since-february-2022/

^[35] https://frontstory.pl/luksemburg-pieniadze-spolki/

^[36] https://edgp.gazetaprawna.pl/e-wydanie/57985,9-czerwca-2021/72963,Samorzad-i-administracja/754872,Walka-z-praniem-pieniedzy-nie-ominie-takze-samorzadow.html

^[37] https://edgp.gazetaprawna.pl/e-wydanie/59277,21-listopada-2023/76932,Gazeta-Prawna/887287,Szkodliwa-jawnosc-obowiazkowego-rejestru.html